E. ULUSLARARAASI POLİTİKADA PETROLÜN YERİ

XIX. yüzyılın ortasında ilk kez ABD’de çıkarılmaya başlanan petrol, kısa süre sonra da Avrupa’ya ihraç edildi. Bu yüzyılın sonunda Avrupa ülkelerinde ve Rusya’ da petrol kullanımı yaygınlaştı. Petrolün motorlu araçlarda kullanılmaya başlanması önemini daha da arttırdı.

Orta Doğu’da petrol, ilk olarak I. Dünya Savaşı öncesinde bulundu. İngiltere Osmanlı Devleti’nin topraklarında petrol arama faaliyetine girerek petrol ticaretini kontrol etmeye çalıştı. Almanya da Bağdat-Berlin demiryolu ile bölgedeki petrol yataklarını kontrolü altına almak istiyordu. Savaş sonrasında Batılı devletler mandacılık sistemi ile ABD ise petrol şirketleri aracılığı ile bölge üzerinde etkili oldu.

II. Dünya Savaşında Japonlar, Pearl Harbour’a Doğu Hint Adalarındaki petrol kaynaklarını ellerinde tutmak için saldırdı. Hitler’in SSCB’yi işgal etmek istemesindeki etkenlerden birisi de Kafkasya’daki petrol yataklarını ele geçirmekti. II. Dünya Savaşı’ndan sonra hızlı bir sanayileşme sürecine giren dünyada petrolün bir çok sanayi dalında kullanılmaya başlanması, enerji kaynağı olarak taş kömürünün yerini almasına da sebep oldu.

II. Dünya Savaşı’ndan sonra Orta Doğu üzerinde hâkimiyetlerini yitirmeye başladığını anlayan Batılı devletler, petrol şirketleri aracılığıyla etkinliklerini devam ettirmeye çalıştılar.

Şirketlere ayrıcalık veren ülkelerdeki milliyetçi gösteriler bu ülkelerin petrol satışından da pay istemelerine ve bazı ülkelerde de (İran vb.) petrol şirketlerini millîleştirilmesine neden oldu. Bu millîleştirme girişimleri karşısında Batılı Devletler petrol üreten başka ülkelere yönelerek üretimlerini arttırdılar ve fiyat kontrolünü ellerinde tutmaya devam ettiler. Bu tarihlerde petrol piyasasına girmek isteyen SSCB gibi ülkeler düşük fiyatlardan petrol petrol satmaya başladılar. Bu gelişmelerden olumsuz etkilenen petrol üreticisi ülkeler, Ağustos 1960’ta OPEC’i (Organization Petroleum Exporting Countries -Petrol İhraç Eden Ülkeler Teşkilatı-) kurdular. OPEC’in amacı petrol fiyatlarını yüksek seviyeye çıkarmak ve üretici ülkeler arasında teknik konularda iş birliğini sağlamaktı.

• Günümüzde petrol, rafine edilerek başta yakıt olmak üzere petrokimya sanayinin (plastik, sentetik, lifler, kauçuk, deterjan, gübre, yapay lif, kozmetik ürünleri, filmler, plakalar, besin maddeleri vb.) yaklaşık 80.000 ürününün ham madde kaynağıdır. Meydan Larousse. c. 16, s. 35
• OPEC : 9-14 Eylül 1960 tarihleri arasında Bağdat’ta toplanan bir konferans sonucunda petrol ihraç eden ülkeler teşkilatı anlamında “OPEC” kuruldu. Kurucu üyeleri: Suudi Arabistan, İran, Kuveyt, Irak ve Venezüela’dır. Kuruluşa sonradan Katar, Libya, Endonezya, Ekvador, Birleşik Arap Emirlikleri katılmıştır. OPEC üyeleri kuruluşundan günümüze kadar tam bir fiyat anlaşması sağlayamadı. Petrol rezervi az olan üye ülkeler, petrol fiyatlarının yükseltilmesini isterken rezerv açısından zengin olan ülkeler fiyat yükseltilmesine karşı çıktılar. www.opec.org

1970’li yılların başında OPEC amacına ulaştı ve petrol şirketlerine karşı üstünlük sağladı. Petrol üretimini daha pahalıya mal ettiği için düşük fiyatta petrol satışından zarar gören ABD’nin petrol şirketlerine destek vermemesi, OPEC’in başarılı olmasında etkili oldu. Bu arada 1967 (Altı Gün Savaşı) Arap-İsrail Savaşı’ndan sonra petrolün İsrail’e karşı siyasi bir silah olarak kullanılmasını sağlamak için OAPEC (Organization of Arab Petroleum Exporting Countries -Petrol İhraç Eden Arap Ülkeleri Teşkilatı-) kuruldu. Ancak Arap ülkeleri arasında dayanışmanın sağlanamaması ve Batılı ülkelerin OAPEC dışındaki ülkelerden petrol satın alması OAPEC’in istediği sonucu alamamasına sebep oldu.

Ekim 1973’te çıkan Orta Doğu savaşından sonra OAPEC tarafından petrol fiyatlarılarının yükseltilmesiyle yaşanan petrol krizi hız kazandı. Bu durum özellikle Batı Avrupa’da ve Japonya’da paniğe yol açtı. Japonya 22 Kasımda İsrail’e karşı tavır aldı. İngiltere 1973 Arap-israil Savaşı’nda Orta Doğu ülkelerine uygulamaya başladığı silah ambargosunu kısa bir süre sonra kaldırarak sadece İsrail ile sınırlı tuttu. Suudi Arabistan’ın İsrail’e destek veren ABD ve Hollanda’ya karşı uyguladığı petrol ambargosu özellikle ABD’nin Orta Doğu politikasını değiştirmedi. Hatta ABD, bu politikanın Batı’nın sanayisine ciddi zararlar vermesi hâlinde Basra Körfezi bölgesine bir silahlı müdahale ihtimalini belirterek oldukça sert bir tepki verdi. 1974’te enerji ve özellikle petrolün sağlanmasında, kullanılmasında iş birliği ve ortak planlamayı gerçekleştirmek amacıyla Avrupa iktisadi iş Birliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD) çerçevesinde “Milletlerarası Enerji Ajansı” (International Energy Agency) kuruldu.

1973-1974’ten itibaren OPEC ülkelerinin ham petrol fiyatlarına her altı ayda bir zam yapmaları, petrol üretimin azaltılmasından endişe duyan Batı’nın sanayileşmiş ülkeleri tarafından kabullenildi. Buna karşılık sanayileşmiş ülkeler, petrol fiyatlarını kendi sanayi mamullerine ve teknolojilerine yansıtarak yine bu ülkelere sattılar. Ayrıca petrol üreten ülkelerin petrol satışından elde edilen gelirleri Batı bankalarında değerlendirmesi, sanayileşmiş ülkelerin petrol zamlarından etkilenmesini engelledi. Ancak Türkiye’nin de içinde bulunduğu gelişmekte olan ülkeler, artan petrol fiyatlarından olumsuz etkilendiler.