Büyük Selçuklu Devleti Ders Notu

BÜYÜK SELÇUKLU DEVLETİ (1038/1040-1157)

I. SELÇUK BEY DÖNEMİ
Oğuz Yabgu devleti: lX. Yüzyıl sonlarında Seyhun ve Aral gölü kıyısında kurulmuştu. Başlarında Yabgu ünvanlı hükümdarlar bulunduğundan bu ismi almışlardı. Ordularını da Subaşı adı verilen komutanlar yönetirdi. Bir boy teşkilatına sahiptiler. Oğuz Yabgu Devleti 1002 yılında Kıpçak akınları sonucu yıkıldılar.

• Selçuklar; Oğuzların Uçok kolunun Kınık boyuna mensuptular.
• Önceleri Oğuz Yabgu devletine bağlı bir boy halinde yaşıyorlardı.

1.  Oğuz Yabgu devletinde subaşı olarak görev yapan Selçuk bey; bu devletin yıkılması (veya Oğuz Yabgu ile arasının açılması) üzerine Cend şehrine gelip yerleşti. Burada Müslümanlığı benimseyerek gayr-ı Müslim Türklerle cihat adına savaşlar yaptı.
2. Selçuk Beyin ölümü üzerine yerine oğlu Arslan Yabgu geçti.

II. ARSLAN YABGU DÖNEMİ
1. Arslan Yabgu 1025 yılında Gazneli Mahmud tarafından esir alınınca devletin başına Tuğrul ve Çağrı kardeşler geçti.

III. TUĞRUL VE ÇAĞRI BEYLER DÖNEMİ
1. Selçuklular, 1035 Nesa ve 1038 Serahs savaşları ile Gaznelileri yendiler. Tuğrul bey 1038 yılında Gaznelileri yenerek Nişabur’u alıp burada kendi adına hutbe okuttu. Hutbe okunması bağımsızlık sembolu olduğundan, bazı tarihçilerce bu olay Selçuklu devletin kurulduğu tarih olarak kabul edilmektedir.
2. Dandanakan Savaşı (1040):Selçuklularla Gazneliler arasında oldu. Gazneliler başında Sultan Mesut bulunuyordu.
Sonuçlar:
a) Savaşı Selçuklular kazandı
b) Selçuklu devleti resmen kuruldu
c) Gazneli devleti zayıflamaya başladı

3. Pasinler Savaşı (1048)
Nedenleri
1) Anadolu’yu fetih amacıyla yapılan keşif savaşıdır
2) Selçuklu ordusu ile Bizans, Gürcü ve Ermeni müttefik ordusuyla yapıldı.
Sonuçları
1) Bizans bu savaşı kaybetti
2) Selçukluların Bizansla Anadolunun fethi için yaptıkları en ciddi savaştır
3) Bizansın zayıf olduğu ve Anadolu’nun Türklere yurt olabileceği ortaya çıktı
4) Bizansla bir antlaşma yapıldı. Buna göre Bizans, kendi ülkesindeki camilerde Abbasi halifesi ve Tuğrul bey adına hutbe okumayı kabul etti.
5) Not: Bizans’la yapılan ilk antlaşmadır.
6) Gürcü kralı Liparit esir edildi.

4. Tuğrul Beyin Bağdata Gelişi
Tuğrul Bey, 1055 yılında Abbasi Halifesi’nin Şii Buveyhoğullarına karşı kedisinden yardım istemesi üzerine Bağdat’a geldi. Abbasi-leri Buveyhoğullarının baskısından kurtardığından Halife tarafından kendisine “Doğunun ve Batının hükümdarı” unvanı verildi. Bu olay, İslam dünyasının Selçukların koruyuculuğu altına girdiğini göstermektedir. Artık Halifenin siyasi kudretini Selçuklular tem-sil ediyordu.
√ Tuğrul Bey 1063 yılında öldü.

IV. ALPARSLAN DÖNEMİ (1063-1072)
Hükümdar Oluşu : Beyin çocukları olmadığından yerine Çağrı beyin oğlu Alparslan sultan oldu.
1. Alparslan’ın fetihleri sonucu tüm Azerbaycan, Kuzey Irak ve Suriye’yi Türk yurdu haline getirdi.
2. Malazgirt Savaşı (1071)
Nedenleri
Türklerin Anadolu’yu kendilerine yurt edinmek istemeleri
Bizans’ın Pasinler savaşın intikamını almak istemesi
Türkmen baskıları
Sonuçları
1) Bizans İmparatoru Romen Diyojen komutasındaki ordu savaşı kaybetti
2) Savaşta, Bizans ordusunda paralı askerlik yapan Oğuz ve Peçeneklerin yardıkları da belirleyici rol oynadı
3) Anadolu’nun kapıları Türklere açıldı
4) Türkler fazla bir direnişle karşılaşmadan Marmara kıyılarına kadar ilerlediler
5) Bugünkü Türkiye’nin temelleri atıldı
6) Anadolu’da gücü kaybolan Bizans, Balkanlara çekildi
7) Abbasi ve İslam dünyası üzerindeki Bizans baskıları kayboldu
8) Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde ilk Türk beylikleri kuruldu.
Not: Alparslan, Anadolu’yu komutanlarına ikta olarak verdi. Bu olay, Anadolu’da beyliklerin kurulmasına neden oldu.
9) Bizans’la Selçuklular arasında bir antlaşma yapıldı. Buna göre Bizans; Selçuklulara vergi ödeyecekti. Fakat Romen Diyo-jen tahttan indirilince bu antlaşma uygulanamadı.
Not: Bizans ilk defa B. Selçuklulara vergi ödemeyi kabul etti.

√ Bu savaştan sonra doğuya yönelen Alparslan 1072 yılında öldürüldü.

V. MELİKŞAH (1072-1092)
1. Alparslan’ın ölümü üzerine yerine oğlu Melikşah geçti.
2. Anadolu’nun ve Suriye’nin fethi bu dönemde gerçekleşti
3. Selçukluların sınırlarının en fazla genişlediği devir bu dönem olmuştur. Bu dönemde Selçuklu devletin sınırları doğuda Seyhun ırmağı, Batıda Akdeniz ve Marmara, Kuzeyde Kafkas Dağları, Güney’de Mısır ve Basra körfezine kadar uzandı.

VI. FETRET DÖNEMİ (1092-1118)
Melikşah’ın ölümünden sonra oğulları Mahmud, Berkyaruk, Sencar ve Mehmed Tapar arasında tahta kavgaları başladı. Bu döne-me Sultan Sencar son vererek devleti yeniden toparladı.

VII. SULTAN SENCAR DÖNEMİ (118-1157)
1. Sultan Sencar; kardeşlerini yenerek fetret devrine son verip devleti yeniden toparladı.
2. Katvan Savaşı (1141) :Büyük Selçuklu Devleti ile Karahıtaylar arasında yapıldı
Sonuçları
a) Selçuklular bu savaşı kaybettiler
b) Selçuklu devleti bu olay üzerine zayıfladılar.
c) Bu savaştan kısa bir süre sonra Selçuklu devleti yıkıldı.
d) Orta Asya; Putperest bir kavmin denetimi altına girme tehlikesi ile karşı karşıya kaldı.
3. Sultan Sencar’in 1156 yılında Oğuzlar’a esir düşmesi ve ardından 1157 yılında ölmesi üzerine devlet yıkıldı.
√ Selçuklu devletin yıkılması üzerine birçok devletlere bölündü.
Selçukluların Yıkılmasının Nedenleri
1) Ülkenin Hanedan üyeleri arasında paylaşılması
2) Taht kavgaları
3) Atabeylerin bağımsızlıklarını ilan etmeleri
4) Batınilerin çalışmaları.
5) Not: Batıniler; şianın aşırı bir koludur. Bunları, önemli devlet adamlarına suikastlar düzenlediler.
6) Vezir Nizamülmülkün Batınilerce öldürülmesi
7) Haçlı seferleri
8) Abbasilerin Selçuklular aleyhine çalışmaları
9) Oğuzların küstürülmesi

Genel Özellikleri
1) Abbasi Halifeliğini ve İslam dünyasını tehlikelere karşı korudular.
2) İslam dünyasının siyasi birliğini sağladılar.
3) Anadolu’yu feth edip Türk ve İslamlaşmasını sağladılar.
4) Haçlı seferlerine karşı koydular
5) İslam dünyasının gelişip yaygınlaşmasını sağladılar.
6) Kurdukları Nizamiye medreseleri ile Sünni inancı Şii Fatımilere karşı korudular

ATABEYLİKLER
Atabey: Büyük Selçuklu Devletinde illere vali olarak gönderilen Şehzadelerin (Meliklerin) eğitiminden sorumlu olan ve onları yetiştiren kişilere atabey denir. Osmanlılarda ise; bunlara Lala denilmektedir.
Selçuklu devletinin zayıflaması üzerine Atabeyler; bulundukları bölgelerde bağımsızlıklarını ilan ederek kendi adlarına dev-let kurdular. Bu devletlere de Atabeylikler denilmektedir.

SELÇUKLU ATABEYLİKLERİ

1. İldenizler (Azerbeycan) Atabeyliği 1146-1226
a) Başkentleri Tebriz’dir.
b) Nahçıvan, Azerbeycan ve Irak bölgesinde kuruldu.
c) Harzemşahlar tarafından yıkıldı.

2. Salgurlar (Fars) Atabeyliği 1148-1286
a) Başkenti Şiraz’dır.
b) İran’da kuruldu.
c) İlhanlılar’a bağlandı.

3. Zengiler (Musul, Halep) Atabeyliği – 1127-1259
a) İmaduddin Zengi, Haçlılarla çeşitli savaşlar yaptı. Urfa’yı Haçlılardan aldı. Bu olay II. Haçlı seferine neden olacak.
b) Bu devlet önce Fatımilerin sonra Eyyubiler’in egemenliğine girdi.

4. Böriler veya Dımeşk (Şam) Atabeyliği 1104-1154
a) Şam’da kuruldu.
b) Musul Atabeyliği tarafından son verildi.

5. Beğ-Teginoğulları (Erbil) Atabeyliği 1146-1232
a) Güney Doğu Anadolu ve Suriye’de kuruldu.
b) Daha sonra Abbasi devletine bağlandı.

Büyük Selçuklu Devleti Topraklarında Kurulan Devletler
1. Irak ve Horasan Selçukları (1119-1194)
a) Sultan Sencar’ın yeğeni Mahmut tarafından Merv merkez olmak üzere kuruldu.
b) Harzemşahlar tarafından yıkıldı.

2. Kirman Selçukları (1048-1187)
a) Çağrı beyin en büyük oğlu Kavurd tarafından kuruldu.
b) Oğuzlar tarafından ortadan kaldırıldı.

3. Suriye Selçukları (1069-1118)
a) Bugünkü Suriye, Lübnan, Ürdün ve İsrail toprakları üzerinde Atsız ve Şökli tarafından kuruldu.
b) Merkezleri Dımeşk (Şam)dır.

4. Anadolu Selçuklu Devleti (1077-1308)
Bu konu ileriki sayfalarda detaylı bir şekilde anlatılacaktır.