SSCB’NİN KURULUŞU-YAYILIŞI-ORTA ASYA TÜRK DEVLET VE TOPLULUKLARI

 A.SSCB (Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği)’nin Kuruluşu

Bolşevik ihtilali sonucunda, iktidardan uzaklaştırılan Romanov hanedanı hapse atıldı ve yıkılan Çarlık Rus­ya’nın yerine Sovyet Rusya kuruldu. Kurulan Sovyet Rusya’nın ilk çalışması Brest – Litowsk Antlaşması’nı imzalayarak Birinci Dünya Savaş’ından çekilmesi oldu. 

Sovyet Cumhuriyetlerinin Birleşmesi

Sovyet Rusya’nın sınırları içerisinde, farklı dini ve etnik toplumlar yaşamaktaydı. Bu toplumları yöneten Sovyet Rusya merkezi yönetimi güçlendirmek için Rusyalılaştırma politikası izledi. Devrimden sonra bağım­sızlıkları kabul edilen 15 ulus, federalizm ilkeleri içinde bir araya getirilmeye çalışıldı.

Sovyet Rusya’da Bolşevikler iktidarı tamamen ele geçirdikten sonra Transkafkasya, Ukrayna ve Belarus delegelerinin Sovyet Birliği’ne dâhil olma isteklerini kabul ettiler. Bu talebin sonucunda SSCB ile birlikte ge­nişleme ve SSCB’ye katılma antlaşmaları imzalandı. Bu devletlerin imzaladığı antlaşmalar Birinci Sovyet De­lege Kongresi’nde üyeler tarafından onaylandı ve bunun sonucunda Transkafkasya, Ukrayna ve Belarus SSCB’ye katıldıklarını resmen açıkladı.

Çevresindeki devletleri toplamayı başa­ran SSCB; Ukrayna, Belarus ve Transkafkasya Federasyonu ile Aralık 1922’de birleşerek Sovyet Sosyalistler Cumhuriyet­leri Birliği’ni oluşturdu. Bu birliğin anayasası İkinci Sovyet Delege Kongresi tarafından kabul edilerek yürürlüğe konuldu.

Şubat 1925’te toplanan Üçüncü Sovyet Delege Kongresinden sonra Özbekistan ve Türkmenistan; 1929’da Tacikistan; 1936’da Ermenistan, Kazakistan, Kırgızis­tan, Azerbaycan ve Gürcistan ve 1940’ta da Letonya, Estonya ve Moldova SSCB üyesi birlik cumhuriyetleri haline geldiler. 

Sovyet Cumhuriyetleri’nin Yönetimi

Sovyet Cumhuriyetlerini “Yüce Sovyet” adı verilen genel bir parlamento yönetmiştir. Bu genel parla­mentonun içinde iki meclise yer verilmiştir. Bu meclisler şunlardır:

• Birlik Sovyeti: Sovyet halklarının tamamını temsil eden meclistir.
• Ulusal Topluluklar Sovyeti: Federal Cumhuriyetleri temsil eden meclistir.

Sovyet Cumhuriyetlerinin en yetkili kurumu olan Yüce Sovyet’in özellikleri şunlardır:

• Yasama ve yürütme yetkilerini elinde bulundurmuştur.
• Yasamayı Yüce Sovyet; yürütmeyi Yüce Sovyet’in içinden seçilen Bakanlar Kurulu kullanmıştır.
• Güçler birliği ilkesi benimsenmiştir.
• Sovyet Birliği Komünist Partisi, Yüce Sovyet’e tek parti olarak sokulmuştur. Başka bir partinin parla­mentoya girişine izin verilmemiştir.

B.Orta Asya Türk Devlet ve Toplulukları (Basmacılık Harekâtı) (1917 – 1931)

Orta Asya’da Türkistan’ın Sovyet Rusya’ya karşı 1917’de başlattığı 1931 ‘e kadar aralıklarla sürdürdüğü bağımsızlık mücadelesine “Basmacılık Harekâtı” denir.

Sovyet Rusya, dünya kamuoyuna bu harekâtı önem­siz bir olay gibi göstererek mücadeleye katılanları basmacı, basan veya haydutluk eden anlamında “Basma­cılık Harekâtı” olarak tanıtmıştır.

Bu ayaklanmayı başlatan köylülere zamanla zanaatkârlar, din adamaları ve yenilikçiler de katıldı. Merkezi yönetimden yoksun olan Basmacılara, 1918 yılına kadar Erbaş Korbaşı liderlik yapmıştır. Sonrasında Mir Muhammed Beg Hacı Koşakoğlu denetiminde teşkilatlanma çalışmaları başlatılmış ve Basmacılar Kasım 1919’da Kızıl orduyu bozguna uğratarak aldıkları Fergana’da askeri teşkilatlanma çalışmalarını tamamladı.

Fergana’dan sonra Buhara ve Harezm’de hızlı bir şekilde büyüyen Basmacılar, gönderilen Sovyet Rus kuvvetlerini bir kez daha bozguna uğrattılar. Bundan sonra üç merkezde gelişen başkaldırılar Sovyet Rus­ya’nın Türkistan’da varlığını tehlikeye soktu. Sovyet Rusya’nın Basmacılara karşı aldığı yenilgiler 3 Eylül 1919’da Türkistan Cephesi’ni açmasına neden oldu.

Sovyet Rusya’nın açtığı cephede silah ve mühimmat yetersizliği, Türkistan halkını zor duruma düşürdü ve Kızıl ordu karşısında direnen Basmacılar ağır kayıplar verdiler. Bu sırada Enver Paşa’nın Türkistan’daki hare­kâtı yönetip yönlendirmesi savaşa yeni bir yön verdi.

Enver Paşa, harekâtın kritik bir noktada olduğunu görünce gerekli tedbir leh alarak 19 Mayıs 1922’de Sovyet Rusya’ya verdiği ültimatomla Kızıl ordunun Türkistan’ı boşaltmasını istedi. Bu ültimatoma sert tepki gösteren Sovyet Rusya, Türkistan’dan çekilmeyeceğini açıklayarak ağır silahlar il saldırıya geçti. Top ve makineli tüfeklerden yoksun Enver Paşa’nın ordusu zaferini Duşanbe’yi Sovyet kuvvetlerinden alarak sağladı. Ancak 15 Haziran 1922’de Türkistanlı diğer önderlerin yardım etmemesinden dolayı Enver Paşa, Sovyet Rusya’nın kuvvetleri ile giriştiği ikinci savaşta yenildi ve çekildiği Duşanbe yakınlarında bulunan Belcivan Köyü’nde Kızıl ordu tarafından öldürüldü.

Enver Paşa’nın ölümünden sonra “Basmacılık Harekâtı” zayıfladı. Türkis­tan’da bulunan Kızıl ordu birliklerini güçlendiren Sovyet Rusya, 1923 yazından 1924 yazına kadar Basmacılık Harekâtını destekleyenlerin topraklarını işgal etti ve harekâta katılanları kurşuna dizdi. Sovyet Rusya’nın bu operasyonundan kurtulan ve Enver Paşa’nın öldürülmesinden sonra Basmacılık Harekâtının başına geçen İbrahim Bey, az sayıda kuvvetle Afganistan’a sığındı. Ancak 30 Mart 1931 ‘de yanındaki kuvvetlerle Türkistan’a dönen İbrahim Bey, mücadeleyi yeniden başlatmasına karşın 23 Haziran 1931’de yakalanarak arkadaşları ile birlikte kurşuna dizildi. Böylece Türkistan’da 14 yıl devam ede Basmacılık Harekâtı sona erdi.