Osmanlı Devleti Klasik Dönem Taşra Teşkilatı
Osmanlı Devleti, taşra teşkilatı konusunda Anadolu Selçuklu Devleti’ni örnek almıştır. Güçlü bir merkezi otoriteyi benimseyen Osmanlı Devleti, taşra teşkilatı konusunda da çok güzel bir sistem kurmuştur.
Dirlik sisteminin bozulmasına paralel olarak Osmanlı taşra teşkilatı da zamanla bozulmuştur. Osmanlı taşra teşkilatını aşağıdaki tabloda gösterebiliriz.
| Osmanlı Devleti Klasik Dönemi Taşra Teşkilatı | |||
| İdari Birim | Yöneticisi | Adalet İşleri | Güvenlik İşleri |
| Eyalet | Beylerbeyi | Kadı | Subaşı |
| Sancak | Sancakbeyi | Kadı | Subaşı |
| Kaza | Kadı | Kadı | Subaşı |
| Köy | Köy Kethüdası | Kadı Naibi | Yiğitbaşı |
Yukarıdaki yapılanmanın dışında taşrada görev yapan başka görevliler de vardır:
Muhtesib : Çarşı ve pazarların güvenliğinden sorumlu kişi.
Kapan Emini : Hububat, sebze ve meyvelerden alınacak vergiyi belirleyen kimse.
Beytülmal Emini : Kamu haklarını koruyan görevli.
Gümrük ve Bâc Eminleri : Şehir ve kasabalarda ticaret ve zanaat faaliyetlerinde bulunan kişilerden vergi toplayan görevlilerdir.
Taşra teşkilatını daha iyi anlama adına Tımar ve İltizam sistemine kısaca değinmekte fayda vardır.
Tımar Sistemi: Anadolu Selçuklularındaki İkta Sistemi’nin Osmanlıda uygulanmasıdır. Devlet memur ya da askerlerine maaş vermez; toprak verirdi. Bu kişiler de aldıkları toprak ile hem geçimini sağlar hem de devlete asker yetiştirirdi. Bu topraklara dirlik adı verilirdi ve kendi arasında has, zeamet ve tımar olarak üzere üçe ayrılmıştı.
Dirlik sistemiyle devlet:
- Her an savaşa hazır bir orduya sahip olmuştur. (Tımarlı Sipahiler).
- Toprakların boş kalmasını önlemiştir.
- Devlet otoritesinin en ücra yerlere kadar gitmesini sağlamıştır.
- Vergi toplama külfetinden kurtulmuştur.
Tımar sisteminin bozulması, köylünün toprağının ayan ve eşrafın eline geçmesi; mültezimin halka baskı uygulaması, beylerbeyi ve sancak beylerinin görev yerlerine gitmeyip yerlerine “mütesellim” adı verilen kişileri göndermeleri Osmanlı Devleti’nde taşra teşkilatının bozulmasına neden olmuştur.
İltizam
16.yüzyıldan sonra ortaya çıkan bir nevi vergi toplama usulüdür. Bu sistemde devlet uzak bölgelerdeki toprak gelirlerini açık artırma ile ve parasını peşin olarak mültezime satıyordu. Bu sayede devlet nakit sıkıntısını da karşılamış oluyordu. Mültezim aynen dirlik sahibi gibi o bölgenin yöneticisi durumuna geliyordu. Mültezim peşin olarak ödediği parayı vergi yükümlüsü olan kişilerden tahsil etmekteydi.
Osmanlı Devleti’nin kuruluş döneminde eyalet sayısı sadece iki ile sınırlıydı; fakat sınırların genişlemesine paralel olarak eyalet sayısı da giderek artmıştır. Osmanlı Taşra teşkilatı eyalet, sancak, kaza ve köylere ayrılmıştır.
Osmanlı Devleti, kutsal topraklardan dolayı Hicaz’dan asker ve vergi almıyordu.
