DAĞILMA DÖNEMİ YENİLİKLERİ

• Merkezi yapıyı güçlendirmeye yönelik ıslahatlar yapıldı. Ayanlar merkeze bağlandı. Yeniçeri Ocağı kaldırıldı. Yeniliklerde hukuk ve yönetim alanına ağırlık verildi. Batı tarzı eğitim almış aydınlar yetişti. Bunlar, kişilere bağlı ve sürekli değişen bir yapı yerine, hukuka dayalı kurumları olan bir sistem kurmak istediler. Mevcut egemenlik anlayışı değişti.
• Yeniliklerle, birlik ve beraberliği korumak ve sorunların çözümünde dış destek sağlamak Yenilikler, batılıların Osmanlı’yı bir Avrupa devleti olarak kabul etmelerine etki etti. Yine de Batılılar, Osmanlı’nın içişlerine karıştılar. Ülkede birliği sağlamaya yönelik projeler istenilen sonucu vermedi. Milliyetçiliğin etkisiyle azınlık isyanları yayıldı.

II.MAHMUT DÖNEMİ (1808-1839)

Sened-i İttifak:

Ayanlarla Sened-i İttifak imzalandı. Buna göre: Ayanlar padişaha bağlı kalacak, yenilikleri destekleyecek, vergi ve asker toplamaya yardım edecek, kendi bölgelerinde asayişi sağlayacak, halka haksızlık yapmayacak ve kanunlara uyacaklardı. Padişah da ayanların varlığını tanıyacaktı (1808).

Ayanların yetkilerinin kısıtlanması merkezi otoriteyi güçlendirmiştir. Fakat, Ayanların varlığının resmen tanınması, bu yönüyle, merkezi devlet yapısına ters düşen bir uygulamadır.

• Nizam-ı Cedit yerine Sekban-ı Cedit Ocağı, bu ocak da kapatılınca, Eşkinci Ocağı
• Yeniçeri Ocağı kaldırıldı (“Vak’a-yı Hayriye”). Padişah yeniden yönetime egemen oldu.
• Asakir-i Mansure-i Muhammediye adıyla Avrupa usulünde yeni bir ordu kuruldu.
• Harbiye ve Tıbbiye okulları açıldı.
• Askeri amaçla nüfus sayımı yapıldı.
• Divan-ı Hümayun kaldırıldı. Nazırlık (Bakanlar Kurulu) sistemine geçildi.
• Avrupa tarzında kanunlar hazırlamak üzere Meclis-i Ahkâm-ı Adliye
• Köy ve mahalle muhtarlıkları
• Posta ve polis teşkilatları kuruldu.
• Başkentte ilköğretim zorunlu hale getirildi.
• Avrupa’ya resmi öğrenci gönderildi.
• İlk resmi gazete çıkarıldı (Takvim-i Vekayi.)
• Rüşdiye ve Mekteb-i Ulum-u Edebiye açıldı.
• Memurlara fes-pantolon zorunluluğu getirildi.
• Bazı okullarda yabancı dille eğitim

Not: Kapitülasyonların etkisini kırmak üzere bazı tedbirler alındı. Fakat bu tedbirler, Baltalimanı Ticaret Sözleşmesi nedeniyle sonuçsuz kaldı. Sözleşmeyle, İngilizlere gümrük indirimi yapıldı. Yerli tüccar iç gümrük öderken, İngilizler bundan da muaf tutuldu. Ülke bir pazar alanı haline geldi.

TANZİMAT DÖNEMİ   (1839-1876)

Tanzimat Fermanı’nın İlanı (1839):

Amaç:

• Mısır ve boğazlar sorununun çözümünde batılıların desteğini sağlamak.
• Batılıların, azınlık sorununu bahane ederek devletin içişlerine karışmasını engellemek.
• Daha kalıcı ıslahatlar yaparak devleti dağılmaktan kurtarmak.

Fermanın Getirdiği Esaslar:

• Herkese kanun önünde eşitlik tanınması.
• Mahkemelerin açıklığı esasının benimsenmesi.
• Herkese can ve mal güvenliği sağlanması.
• Vergilerin herkesin gelirine göre alınması.
• Askerliğin kur’a esasına göre yapılması.
• Müsadere usulünün kaldırılması.
• Herkese özel mülkiyet hakkı tanınması.
• Rüşvet ve iltimasın kaldırılması.

                Fermanın başında, birlik ve düzenin sağlanabilmesi için kanunlara uyulması gerektiği, padişahın da bundan böyle kanunlara uyacağı belirtildi.

Sonuç ve Önemi:

• Ferman’ın içeriği, eşitlik, adalet, özel mülkiyet ve kişi hakları ilkeleri doğrultusunda hazırlandı.
• Padişahın yetkileri sınırlandırıldı. Padişah, kanun gücünün üstünlüğünü kabul etti.
• Anayasal düzene geçme süreci başladı.
• Avrupa tarzı kanunlar yapma gereği duyuldu.
• Aydınların Batı’ya olan ilgisi arttı.
• Meşrutiyete geçme düşüncesi etkisini artırdı.

Notlar:

• Gülhane Parkı’nda ilan edildiği için, Gülhane Hatt-ı Humayunu olarak da anılır.
• Askerlik “ocak hizmeti” şeklinden çıkarılarak bir “vatan görevi” haline getirilmiştir.
• Islahat Fermanı’nın İlanı (1856):

İngiltere ve Fransa’nın baskısıyla hazırlanarak, Paris Barış Antlaşması’na eklendi. Hükümleri:

• Herkese din ve mezhep özgürlüğü tanınması.
• Azınlıklara devlet memurluğu hakkı tanınması.
• Azınlıkların, askerlik için nakdi bedel ödemesi.
• Azınlıkların hastahane ve okul açabilmeleri.
• Herkese kanun önünde eşitlik tanınması.
• Kanunların azınlıkların dillerine çevrilmesi.
• Karma mahkemelerin kurulması.
• Azınlıklara, il meclislerine üyelik hakkı verilmesi.
• Yazışmalarda azınlıklara hakaret edilmemesi.
• Rüşvet ve iltimasın kaldırılması,
• Cizye vergisi ve iltizam usulünün kaldırılması.

Sonuç:

• Daha çok azınlık haklarını içerdiği için “imtiyazlar fermanı” olarak da adlandırılır.
• Azınlıklara tanınan haklar, milliyetçilik hareketinin daha da yayılmasına yol açtı.

Not: Tanzimat ve Islahat fermanlarının ilanı, Osmanlı Devleti’nin 1856 Paris Antlaşması ile bir Avrupa devleti olarak kabul edilmesine etki etti.

TANZİMAT DÖNEMİ DİĞER YENİLİKLER

• Meclis-i Ahkam-ı Adliye, Batı tarzında kanunlar hazırlamakla görevlendirildi. Ayrıca Meclis-i Alî-i Tanzimat
• Tanzimat dönemindeki tüm yenilikler bu meclislerde planlandı. Bu meclisler daha sonra birleştirilerek Danıştay
• Avrupa hukuk kurallarına göre işleyen Nizamiye Mahkemeleri
• İslam hukuk kuralları, medeni hukuk çerçevesinde yeniden düzenlendi (Mecelle).
• Maarif (Milli Eğitim) Bakanlığı
• Ortaokullar (Rüşdiyeler), Darülfünun Fakültesi ve yetimler için Darüş-şafaka Lisesi açıldı.
• Kızların eğitimi devlet görevleri arasına alındı.
• Kız sanat ve öğretmen okulları açıldı.
• Azınlıkların ve yabancı devletlerin açtığı okul sayısı hızla arttı. Bunlar yıkıcı bir işlev gördü.
• Osmanlıca ve azınlık dillerinde yayımlanan çok sayıda siyasi gazete fikir hayatını canlandırdı.
• Kuleli, Işıklar ve Maltepe askeri liseleri açıldı.
• Osmanlı Bankası Kağıt para bastırıldı.
• Arazi Kanunu ile özel mülkiyete geçildi.
• İlk dış borç alındı. Gemi işleme (kabotaj) hakkı yabancılara verildi.

I.MEŞRUTİYET DÖNEMİ   (1876-1908)

• Tanzimat dönemindeki batılılaşma hareketiyle yeni bir aydın sınıf yetişti. Osmanlıcılık akımının temsilcileri olan bu aydınlara göre, devletin dağılmaktan kurtulması için meşruti yönetime geçilmesi, halkın yönetime katılması ve padişahın yetkilerinin sınırlandırılması gerekiyordu. Bu aydınlar Tanzimat ilkeleri doğrultusunda, kamusal alanda çeşitli özgürlükler elde etmek, meşruti yönetime geçmek ve böylece padişahı denetim altına almak amacıyla örgütlenerek Genç Osmanlılar Cemiyeti’ni Meşrutiyete geçmek üzere bir anayasa hazırladılar. Bazı devlet adamlarının da desteğini aldılar.
• Bu sırada Batılılar, Balkanların statüsünü belirlemek üzere Tersane Konferansı‘nı toplamaya hazırlanıyorlardı. Osmanlı aydın ve devlet adamları, konferansın toplandığı gün, Kanun-i Esasi’yi ilan ederek Meşrutiyete geçtiler. (1876). Böylece, Avrupalıların desteğini almayı, içişlerimize karışmalarını önlemeyi ve azınlıkları yönetime katarak birlik ve beraberliği sağlamayı hedeflediler.

Kanun-i Esasi’nin Hükümleri:                      

• Din ve ırk ayrımı olmaksızın herkes devlet hizmetine katılacak; mesken ve kişi hürriyeti sağlanacak; mahkemeler bağımsız olacaktır.
• Halkın temsilcilerinden oluşan bir Mebusan Meclisi ile, üyeleri Padişah tarafından atanan bir Ayan Meclisi açılacaktır.
• Yasama yetkisi, Ayan ve Mebusan meclislerine aittir.
• Yürütme görevi, başta padişah bulunan Bakanlar Kurulu’na
• Hükûmet, padişaha karşı sorumludur.
• Meclisi açma ve kapama yetkisi padişahındır.
• Kanunların yapımında son söz padişaha aittir.

Sonuç ve Önemi:

• Anayasal düzene ve parlamenter rejime geçildi. Halka yönetimde temsil hakkı tanındı.
• Osmanlıcılık resmi olarak uygulandı.
• Demokratik devlet düzenine ve cumhuriyet yönetimine geçiş süreci başladı.

Eksik Yönleri:

• Hükümet meclise karşı sorumlu olmadığı için, meclis hükümeti denetleyemiyordu.
• Ayan Meclisi oluşumu demokrasiye aykırıydı.
• Padişahın yetkilerinin yeterince kısıtlanmaması meşrutiyetin geleceği için bir tehlikeydi.
• Milli bir meclis kurulmamıştı. Mebusan Meclisi’ne çok sayıda azınlık milletvekili seçilmişti.

Meşrutiyet Rejimine Son Verilmesi:

• Abdülhamid, Doksanüç Harbi’nin kötü sonuçlarını ve azınlık milletvekillerinin zararlı çalışmalarını bahane ederek Ayan ve Mebusan meclislerini kapattı. Milli iradeyi ortadan kaldırdı. Meşrutiyet rejimine son verdi. İslamcılık akımını devletin resmi politikası haline getirdi.

I.Meşrutiyet Dönemi Diğer Gelişmeler:

• Batılılar, alacaklarını tahsil etmek üzere Duyun-u Umumiye İdaresi‘ni kurdular. Maliyeyi ve başlıca gelir kaynaklarını denetimlerine aldılar.
• Baskıcı bir yönetim kurularak, basına sansür uygulandı. Birçok aydın Batı’ya kaçarak muhalefetini Batı’da sürdürdü.
• Askeri ve sivil okullar açıldı. Bu okullarda yetişenler, baskıcı rejime tepki gösterdiler.
• Hukuk ve Güzel Sanatlar akademileri; ticaret, bayındırlık ve baytarlık okulları açıldı.
• Öğretmenliğin meslekleşmesi ile ilgili yasalar çıkarıldı. Öğrenci Cemiyeti

II.MEŞRUTİYET DÖNEMİ (1908-1918)

• Padişahın anayasal hakları sınırlandırıldı. Demokratikleşme süreci hızlandı.
• Hükümetin, padişaha kaşı değil, Mebuslar Meclis’ine karşı sorumlu olması esası benimsendi.
• Ayrıca padişahın meclisi kapatması zorlaştırıldı.
• Basına uygulanan sansür kaldırıldı. Yeni siyasi partiler
• Kadın hakları gündeme geldi. Kadın haklarını savunan çeşitli dernekler kuruldu. Aile Hukuku Kararnamesi çıkarıldı.
• Milliyetçiliğin yaygınlaşması sonucu Osmanlıcılık ve İslamcılık akımları etkilerini yitirirken, Türkçülük akımı giderek güç kazandı.
• Milli bir iktisat politikası Müslüman tüccarların güçlendirilmesine ve yerli sanayinin kalkındırılmasına çalışıldı.
• Milliyetçiliğin bir gereği olarak, Türkçe yabancı dillerin etkisinden kurtarılmaya çalışıldı.
• Kızlara yükseköğrenim hakkı tanındı. Eğitim alanında yapılan yenilikler, Kurtuluş Savaşı’nı yürütenlerin de içerisinde yer aldığı güçlü bir aydın kadrosunun oluşmasını sağladı.

Aydınların Dağılmayı Önleme Çabaları -Fikir Akımları-

Osmanlıcılık:

• Azınlıklara, “Osmanlı Milleti” bilinci aşılayarak, dağılmayı önlemeye çalışan akımdır. Temel hedefi birlik ve beraberliği sağlamaktır. Akımın savunucuları, azınlıkların ayrılma gerekçelerini ortadan kaldırmak için, devlet yönetimine hakim olan Türklük unsurunu ön plana çıkarmamaya çalıştılar.
• Osmanlıcılar, Meşrutiyete geçilir ve yönetimde azınlıklara da temsil hakkı tanınırsa, milliyetçiliğin etkisinin kırılabileceğini savunmaktaydılar. Meşrutiyetin ilanını sağladılar; fakat, milliyetçilik hareketleri karşısında başarılı olamadılar.

İslamcılık (Ümmetçilik):

• Devletin kurtuluşunu dini esaslara bağlılıkta ve halifenin etrafında birleşmekte gören fikir akımıdır. İslamcıların bir kısmı Meşrutiyete karşı çıkmış, bir kısmı ise desteklenmesi gerektiğini savunmuştur. İslamcılar, genel olarak Batı teknolojisini almaktan yana, fakat Batı kültürüne karşı idiler. İslamcılık da milliyetçilik akımı karşısında başarısız Devleti dağılmaktan kurtaramadı.

Türkçülük:

• Osmanlıcılık ve İslamcılığın etkilerini yitirmeleri üzerine, “ulus” temeline dayalı yeni bir arayış başladı. Devletin ancak dini, dili, soyu ve ülküsü bir olan topluma dayanarak kurtarılabileceği ileri sürüldü. Dil, sanat, ahlak ve hukukta Türk kültürüne bağlı kalınması; bilim, felsefe ve teknikte ise Batı medeniyetinin örnek alınması gerektiği savunuldu.
• İttihat ve Terakki döneminde güç kazanan Türkçülük akımı, zamanla Turancılık idealine dönüştü. Türk milliyetçiliği Kurtuluş Savaşı yıllarında, milli mücadeleyi yürüten kadronun güç aldığı en temel faktörlerden biri oldu. Anadolu Hareketi Milliyetçiliği daha sağlam bazı esaslara bağladı. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasını sağlayan en temel faktör olan milliyetçilik, kurulmakta olan yeni Türk devletinin temel dayanaklarından biri oldu.

Batıcılık:

• Uzun bir süreçte gelişti. II. Meşrutiyet’ten sonra bir düşünce akımı halini aldı. Batıcılar, birçok alanda yenilik yapılması gerektiğini savunarak, Batı medeniyetinin Osmanlı’ya aktarılmasına çalıştılar. Yeni Türk devleti kurulurken, kadın hakları, medrese, tekke ve zaviyelerin kapatılması gibi konularda Batıcıların programından faydalanıldı.