Hükümetler Arası Uluslararası Örgütler Ekonomik Örgütler

Ekonomik Örgütler

Günümüzde faaliyetleri bakımından önemli olan ekonomik amaçlar güden uluslararası örgütler; DTÖ, OECD, NAFTA, APEC, OPEC, OAPEC, EFTA, ASEAN, KİK, UNDP, UNIDO, UNCTAD, FAO, IMF, ECO, AB ve KEİP’dir.

GATT/DTÖ (Ticaret ve Tarife Genel Anlaşması/Dünya Ticaret Örgütü-World Trade Organization)

1947’de 23 ülke arasında Cenevre’de imzalanan anlaşmayla kurulan GATT, liberal dış ticaret politikasını savunan ülkeler arasındaki iş birliğini amaçlamaktaydı. Coğrafik açıdan global, fonksiyonel açıdansa ekonomik amaçlı bir örgüt olan GATT/DTÖ, II. Dünya Savaşı öncesi yaşanan korumacı dış ticaret politikalarının yol açtığı Dünya Ekonomik Krizi’nin yeniden yaşanmasını önlemek için uyulacak kuralları belirlemek ve bu kurallara uyulmasını denetleyecek bir mekanizmanın oluşturulmasını hedeflemekteydi. Bu bağlamda GATT, devletlerin vergi ve kotalarla oynayarak dış ticareti kısıtlamalarını engellemeyi amaçlamaktaydı. Diğer bir ifadeyle gelişmiş zengin ülkelerin diğer ülkelerin uygulayacakları korumacı dış ticaret politikalarından zarar görmesini engellemeyi hedeflemekteydi. Bu nedenle GATT, zenginler kulübü olarak da adlandırılmıştır.

GATT’ın en önemli ilkelerinden biri olan “en çok kayırılan ülke” kuralına göre bir ülke, aynı mal için farklı gümrük vergileri uygulayarak dışarıdan mal aldığı ülkelerden bazıları için diğerleri aleyhine avantaj oluşturamaz. Serbest Ticaret Bölgesi, Ortak Pazar, Gümrük Birliği ve Ekonomik Entegrasyon oluşturma amaçlı uluslararası ve bölgesel örgütlere ve bunların üyelerine bu kural uygulanmaz. Bunlar kendi aralarında ve üçüncü ülkelerle farklı bir gümrük vergisi politikası benimseyebilir.

1 Ocak 1995’e kadar herhangi bir kurumsal özelliğe sahip olmayan GATT ülkeleri, faaliyetlerini raundlar adı verilen ve belli periyotlarla yapılan toplantılar şeklinde sürdürmekteydi. 1993’teki Uruguay Round’da alınan kararlar doğrultusunda 1994’te Fas’ın Marakeş kentinde toplanan bakanların çalışmalarıyla GATT’ın faaliyetlerine son verildiği ve yeni sürece DTÖ ile devam edileceği açıklanmıştır. GATT üyesi olan 128 ülke DTÖ’nün de üyesi olarak kabul edilmiştir. Dünya Ticaret Örgütü, 1995 Ocak ayından itibaren GATT’ın yerini almıştır. GATT için geçerli olan yukarıda ortaya konan amaçlar ve kurallar, DTÖ için de geçerlidir. Merkezi Cenevre’de bulunan ve 2013 sonu itibarıyla 159 üyeli bir örgüt olan DTÖ’nün başlıca organları şunlardır: Bakanlar Konferansı, Genel Konsey, Anlaşmazlık Çözüm Organı ve Ticaret Politikalarını Değerlendirme Organı.

APEC (Asia-Pacific Economic Cooperation-Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği)

Coğrafik açıdan bölgesel, fonksiyonel açıdansa ekonomik bir örgüt olan APEC, Asya-Pasifik bölgesinde üye ülkeler arasında ekonomik büyüme, iş birliği, ticaret, yatırımları kolaylaştırmaya ve geliştirmeye yönelik olarak 1989’da oluşturulmuş bir forumdur. APEC, hükümetler arası örgütler açısından dünyada üyelerine bağlayıcı yükümlülükler getirmemesi, açık diyalogun var olması ve tüm üyelerinin görüşlerine eşit derecede saygı göstermesi gibi özellikleri nedeniyle tektir.

Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) ve diğer çok taraflı ticaret örgütlenmelerinin aksine APEC’in üyelerinin uyması gereken antlaşma ve yükümlülükler yoktur. Bu bağlamda APEC’de alınan kararlar oy birliğiyle alınmakta ve taahhütler gönüllülük temelinde yerine getirilmektedir. APEC dünya nüfusunun üçte birini (2,6 milyar insan) kapsayan, dünya GSYH’nin yaklaşık % 60’ına sahip olan, dünya ticaretinin yaklaşık % 47’sini gerçekleştiren ve Üye Ekonomiler olarak adlandırılan 21 üye devletin oluşturduğu bir örgüttür.

APEC ilk on yılında dünyadaki ekonomik büyümenin % 70’ini gerçekleştirmesi bakımından dünyanın ekonomik açıdan en dinamik ülkelerini kapsamaktadır. APEC üyeleri Avustralya, Brunei, Kanada, Şili, Çin, Hong Kong, Endonezya, Japonya, Güney Kore, Malezya, Meksika, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Peru, Filipinler, Rusya, Singapur, Tayvan, Tayland, ABD ve Vietnam’dır.

OECD (Organization of Economic Cooperation and Development-Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü)

14 Aralık 1960’da imzalanan Paris Sözleşmesi’yle 1961’de kurulan ve coğrafik açıdan global, fonksiyonel açıdansa ekonomik amaçlı bir örgüt olan OECD, aslında 1948’de kurulmuş olan OEEC’nin (Avrupa Ekonomik İşbirliği Örgütü) devamıdır. İlk üyeleri tamamen Avrupalı olan örgütün, 1961’den sonraki üyeleri farklı bölgelerden sanayileşmiş zengin ülkeler olmuştur. OEEC’nin üyesi olan Türkiye, 1961’de faaliyete geçen ve günümüzde 30 üyesi bulunan OECD’nin de üyesidir. Üyeleri arasında Avrupa dışından ABD, Kanada, Meksika, Japonya, Avustralya, Güney Kore ve Yeni Zelanda bulunmaktadır.

OECD, üye ülkeler arasında ekonomik iş birliği ve koordinasyonun sağlanmasını amaçlamaktadır.

OPEC (Organisation of Petroleum Exporting Countries-Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü)

14 Eylül 1960’ta kurulan ve coğrafik açıdan global, fonksiyonel açıdansa ekonomik amaçlı bir örgüt olan OPEC; dünya petrol rezervleri bakımından belli bir kotaya sahip petrol üreticisi ülkeler arasında özellikle üretim ve fiyat belirlenmesi konularında iş birliği sağlamayı amaçlamaktadır. Örgütün günümüzde Cezayir, İran, Irak, Kuveyt, Libya, Nijerya, Katar, Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Ekvator, Angola ve Venezüella’dan oluşan 12 üyesi bulunmaktadır. Örgütün merkezi Viyana olup kararlar oy birliğiyle alınmaktadır. Bununla beraber örgütün aldığı kararlara uyulmasını sağlayacak bir yaptırım söz konusu değildir. Dünya petrol arzının % 76’smı elinde bulunduran OPEC ülkeleri, dünya petrol üretiminin de % 45’ini gerçekleştirmektedir.

Petrol şirketlerinin petrol fiyatlarını üretici ülkelerin çıkarlarını dikkate almadan tek başlarına belirlemelerine bir tepki olarak doğan OPEC, özellikle 1970’den sonra petrol fiyatları üzerinde etkili olmaya başlamıştır. 1973’te OPEC ülkeleri bu konuda yeni bir dönemi başlatarak fiyat ve miktarın kendileri tarafından belirlendiğini göstermişlerdir. 1980’lerden itibaren petrol fiyatları uluslararası piyasalarda arz ve talep tarafından belirlenmeye başlamıştır. Bu konuda üretici ülkeler arzla oynayarak kısmen etkili olmaya çalışmışlarsa da kendi aralarındaki görüş farklılıkları bunların toplu hareket etmelerini engellemiştir. 1990’ların başından itibaren petrol fiyatları ABD tarafından belirlenir hale gelmiştir.