İslamiyet’ten Önceki Türk Tarihi
Türklerin ilk Anayurdu
Türklerin ilk anayurdu “Orta Asya”dır. Orta Asya, Tanrı dağlarının güney ve kuzeyini içine alan geniş bir bölgedir.
Anayurdun büyük bir bölümünü bozkırlar, kıraç alanlar ve çöller oluşturuyordu. Altay ve Ötüken dağları bölgenin önemli dağlarıydı. Anayurttaki kurak yazlar ve sert geçen kışlar yaşamı oldukça zorlaştırmıştır.
İSLAMİYETTEN ÖNCEKİ TÜRK DEVLETLERİ
1. HUNLAR
Tarihte bilinen ilk Türk devletini kuran Hunlar, üç ayrı yer ve zamanda siyasi kuruluşlar meydana getirmişlerdir. Bunlar,
- Asya Hunları (Orta Asya)
- Avrupa Hunları (Orta Avrupa)
- Akhunlar (Hindistan)’ dır.
A- ASYA HUNLARI (BÜYÜK) :
Tarihte bilinen en eski Türk devleti Asya Hunları’dır. Orhun ve Selenga ırmakları kenarında kurulmuş olup merkezi Ötüken‘dir.
Hunlar’la ilgili ilk belge Çinliler’le yapılan M.Ö 318 tarihli antlaşmadır. Bilinen ilk hükümdarı ise Teoman‘dır. Çinliler bu hükümdarı durduramadıklarından Çin Seddi‘ni yapmak zorunda kalmışlardır. Teoman’dan sonra yerine geçen Mete zamanı Hunların en parlak devridir.
Tunghuları, ardındanda Yüeçileri mağlup eden Mete Çin üzerine yürüyerek onları yıllık vergiye bağlamıştır.
Mete diğer Türk topluluklarını da hakimiyet altına alarak Türk birliğini sağlamıştır. Onun zamanında devletin sınırları, batıda Aral, güneyde Karakum dağları Kuzeyde ise Baykal gölüne kadar genişlemiştir. Mete’nin ölümünden sonra devlet zayıflamaya başlamış ve iç karışıklıklar nedeniyle Kuzey Hunlar (Kuzey Moğalistan), Güney Hunlar (Güney Moğolistan) olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Bu devletler daha sonra Çinliler tarafından yıkılmıştır.
– Hunlarla Çinliler arasındaki mücadelenin temel sebeplerinden en önemlisi İpek yoluna hakim olmaktı.
– Tarihte bilinen ilk düzenli Türk ordusunu Mete kurmuştur.
B) KAVİMLER GÖÇÜ VE AVRUPA HUNLARI
Asya Hun İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra “Balamir” komutasındaki Hunlar, batıya yönelerek Ostrogotlar’ı hakimiyetleri altına aldılar (374). Hun taarruzu karşısında Vizigotlar’da batıya yöneldiler (375). Hunlar önüne çıkan kavimlerin bir kısmını itaat altına alırken, bir kısmı da Avrupa’nın çeşitli yerlerine giderek yer değiştirmek zorunda kalmışlardır. İşte 375’lerde başlayıp büyük karışıklığa sebep olan ve Avrupa’nın etnik çehresini değiştiren bu olaya Kavimler göçü adı verilmiştir.
– Roma İmparotorluğu’nun yıkılmasına neden olan kavimler göçü, bu imparatorluk üzerinde birçok Germen krallıklarının kurulmasına neden olmuştur. (Vandal, Vizigot, Ostrogot vb)
Sonuçları:
- Roma İmparotorluğu Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrıldı (395).
- Batı Roma İmparatorluğu yıkıldı (476).
- Bugünkü Avrupa’nın temelleri altıldı.
- Derebeylik (Feodalite) rejimi ortaya çıktı.
- Hristiyanlık barbarlar arasında yayıldı.
- Avrupa’da sanat hareketlerinde canlanma görüldü (destan, efsane, edebiyat).
- Avrupa’da Kilise ve Papalık etkinlik kazandı. Skolastik düşünce gelişti.
- Krallıklar sürekli yağma ve savaşlara dayanamayarak siyasal etkinliklerini yitirdiler.
- Germenler Avrupa’ya yerleşerek hristiyanlığı kabul etmiş ve Ortaçağ Avrupa’sında etkili olmuştur.
2. GÖKTÜRKLER (552 – 630) :
Hunlar’ın yıkılmasından sonra Türkler Avarların hakimiyetine girmişlerdi. Bumin Kağan Avarlara karşı ayaklanarak Göktürk Devletini kurdu (552). Ötüken civarında kurulan Göktürkler kısa zamanda diğer Türk boylarını hakimiyetleri altına aldılar. İstemi Kağan’ın zamanında Göktürkler Sasaniler’le anlaşarak Akhun Devleti’ni ortadan kaldırmış, toprakları iki devlet arasında paylaştırılmıştır. Göktürkler’le Sasanilerin arası daha sonra İpek yolu meselesinden dolayı bozuldu. Bunun üzerine Göktürkler Bizans’tan yardım istemişlerdir. İstemi Kağan’ın ölmesiyle devlet zayıflamış kısa zamanda Doğu ve Batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır 630. yılında da Çin’in hakimiyetine girmiştir.
– Göktürkler tarihte Türk adıyla kurulan ilk devlettir.
– Orta Asya’da en geniş sınırlara ulaşan Türk devletidir.
II. GÖKTÜRKLER (KUTLUK 680-741):
630’da Çin’in hakimiyetine giren Göktürkler 50 yıllık esaretten sonra 680’de Aşına soyundan gelen Kutluk Kağan tarafından yeniden kuruldu. Bu sebeple kendisine, toparlayan manasına gelen İlteriş ünvanı verilmiştir.
Ötüken’de kurulan Kutluk Devleti’nin en büyük yardımcısı vezir Tonyukuk olmuştur. Çin’e karşı sayısız sefer düzenleyen Kutluk Kağan onları vergiye bağlamıştır. Onun ölümüyle yerine kardeşi Kapgan Kağan geçti. Onun zamanında Türk birliği kurulmuş, Kırgızlar, Türgişler ve Basmiller itaat altına alınmıştır. Kapgan Kağan’ın ölümüyle yerine Bilge ve Kültigin Kardeşler geçti. Onlar zamanında Tonyukuk’un da tecrübelerinden faydalanarak Göktürkler altın devrini yaşamışlardır.
Önce Tonyukuk’un 725, sonra Kültigin’in 731, ardından da Bilge’nin 734’te ölmesi üzerine bu üç Türk büyüğü adına dikilen Orhun Kitabeleri ölümsüzlüğünü günümüze kadar korumuştur
Orhun kitabeleri:
– Türklere ait ilk yazılı belgelerdir.
– İstiklal ve Milliyetçilik kavramı ilk defa burada işlenmiştir
– Türk topraklarının (Ötüken) kutsal olduğu belirtilmiştir.
– Çin esaretine bir daha girmemek için hakan ve halka öğütler verilmiştir.
3. UYGURLAR (745 – 840)
Göktürkler’in yıkılmasıyla, Kutluk Bilge Kül tarafından kurulmuştur (745). Başkentleri Ordubalık‘tır. Çinliler’le Göktürkler’e nazaran daha iyi geçinmişlerdir.
Çinde çıkan isyanı bastırmak için Uygurlar Çin’e yardımcı kuvvet göndermişlerdir. Uygur hakanlarından Bögü Kağan’ın Maniheizm dinini kabul etmesi Uygurlar’ın savaşçılık ruhunu yoketmiştir. Çünkü Maniheizm dini et yemeyi yasaklamış, bu durum Uygurlar’ın cesaretini kırmıştır. Uygurlar 840 yılında Kırgızlar tarafından yıkılmıştır.
DİĞER TÜRK DEVLETLERİ VE TOPLULUKLARI
- Avarlar (562 – 805)
- Bulgarlar (VII. ve VIII. Yüzyıllar)
- Hazarlar
- Macarlar
- Peçenekler
- Kumanlar (Kıpçaklar)
- Oğuzlar (Uz)
- Karluklar
- Türgişler
- Kırgızlar
- Sibirler (Sabarlar)
- Akhunlar (Eftalitler)
