TANZİMAT DÖNEMİ
OSMANLI DEVLET ANLAYIŞI
1) XVII. ve XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Meydana Gelen Değişmeler
- Osmanlı Devleti bir dönemler (15 ve 16. yüzyıl) çağının en büyük devletlerinden biri olmuştur. Özellikle Fatih, Yavuz ve Kanuni Sultan Süleyman Dönemleri devletin zirvede olduğu dönemlerdir. Zirveye çıkış Kanuni devri olduğuna göre oradan yani zirveden iniş te yine bu padişah devrinde başlamıştır.
- Kanuni devri Osmanlı bütçesinin ilk açık verdiği dönemdir. (Uzun süren Avusturya seferleri yüzünden) Tımarlar bu dönemde rüşvetle satılır hâle gelmiştir.
- yüzyılda Avrupalı devletler Rönesans ve Reform ile gelişmesini önleyici bütün engelleri ortadan kaldırmıştır. Avrupa; bilim, teknik, edebiyatta zirve yaparken, Osmanlı bu gelişmelere ayak uyduramamıştır.
- yüzyılda dirliklerin ehil olmayan kişilere verilmesi tımar sisteminin bozulmasına neden oldu. Buna paralel olarak toprak sistemi ve eyalet ordusunda da aksamalar yaşandı.
NOT:Eyalet askerleri veya tımarlı sipahiler savaş zamanları asker idiler. Savaş olmadığı dönemlerde boş kalan bu askerler asayişi bozucu davranışlarda bulunuyor ve isyan çıkarıyorlardı.
- Osmanlının güçlü olduğu dönemlerde eyaletlerde görev alanlar doğrudan merkezden gönderiliyordu. Sonraları devlet eski gücünü yitirdiğinden mültezim ve ayan adı verilen bu kişiler bölgelerinde etkili güç olmaya başladılar.
- Osmanlı devlet adamları 17. yüzyılda Avrupa karşısında geri kaldıklarını kabullenmediklerinden Avrupa’yı da örnek almamışlardır.
NOT:Avrupa’nın ilk kez örnek alınması, Lâle Devri’nde olmuştur.
- Lâle Devri ile başlayan bu Batılılaşma süreci I. Mahmut ile devam etmiş ve III. Selim ile daha da ilerlemiştir.
- Avrupalılar ile olan ilişkilerin sıcak tutulması adına ve Avrupa’da meydana gelen gelişmelerden haberdar olma adına Lâle Devri’nde ilk geçici elçilik kurulmuştur. III. Selim Devri’nde ise Viyana, Paris, Londra gibi Avrupa başkentlerine daimi elçilikler kurulmuştur.
NOT:Avrupalı devletlerin Osmanlı üzerindeki menfaatlerinin çatışmaya dönüşmesi ve Osmanlının bundan yararlanmasına denge siyaseti adı verilir. Avrupalıların Osmanlı üzerindeki menfaatlerinin ilk kez çatışmaya dönüşmesi ise Napolyon’un Mısır’ı işgâli ile başlamıştır.
2) 19. Yüzyıl Islahatları
- yüzyılda ıslahatlar deyince aklımıza ilk gelen padişah II. Mahmut’tur. (1808 – 1839) II. Mahmut’un rahat bir şekilde ıslahat yapabilmesinin en önemli nedeni, önce Yeniçeri Ocağı’nı kaldırarak işe başlamasıydı. Böylelikle II. Mahmut yeniliklerin önündeki en büyük engeli kaldırmakla işe başlamıştır.
II.Mahmut Islahatları
- Ayanlarla 1808 yılında Senedi İttifak imzalanmıştır.
NOT: Senedi İttifak: II. Mahmut ile ülkenin bazı bölgelerinden (Anadolu ve Rumeli) gelen ayanlar arasında imzalanan bir sözleşmedir. Sözleşmenin imzalanmasında II. Mahmut’un padişah olmasını sağlayan Alemdar Mustafa Paşa etkili olmuştur.
Ayan: Bir bölgenin ileri gelenlerine verilen isimdir. Bu kişiler yönetim ve şehirde yaşayan halk arasındaki ilişkileri düzenliyorlardı.
- Divanıhümayun kaldırılarak yerine bakanlıklar (nazırlıklar) kurulmuştur.
- Devlet memurları dâhiliye (iç) ve hariciye (dış) olmak üzere ikiye ayrılmıştır.
- İller merkeze bağlanarak ayanlık kaldırılmıştır.
- Mahalle ve köylerde muhtarlıklar kuruldu.
- Askeri amaçlı ilk nüfus sayımı yapıldı.
- Tımar sistemi kaldırılarak memurlara maaş bağlandı.
- İstanbul için vize, yurt dışı seyahatlerinde pasaport uygulamasına geçildi.
- Posta Teşkilâtı kuruldu.
- Polis Teşkilatı’nın temelleri atıldı.
- Modern okullar açıldı. (Harbiye, Tıbbiye, Mızıkayı hümayun)
- Kız ve erkek çocukları için ilköğretim, İstanbul’da zorunlu oldu.
- Enderun’un yerine Mektebi Maarifi Adliye açıldı.
- Avrupa’ya ilk kez öğrenci gönderildi.
- Takvimi vakayi adlı ilk resmi gazete çıkarıldı.
- Devlet memurlarına fes, pantolon ve ceket giyme zorunluluğu getirildi.
- Nizamı cedit’in yerine Sekbanı cedit adlı yeni bir ordu kuruldu.
- Eşkinci Ocağı kuruldu.
- Yeniçeri Ocağı kaldırıldı. Tarihimizde bu olaya Vakayi Hayriye (hayırlı olay) adı verilir.
- Yeniçeri Ocağı’nın yerine Asakiri mansure- yi Muhammedîye adlı yeni bir ordu kuruldu.
- Ticaret Nezareti kuruldu.
- Yerli malı kullanımı teşvik edildi.
- Ordunun fes ihtiyacım karşılamak için feshane kuruldu.
- Yerli tüccarlara gümrük indirimi yapıldı.
3) Tanzimat Dönemi
Osmanlı Devleti için 19. yüzyıl sıkıntılarla dolu bir yüzyıldır. Bu yüzyılda özellikle 1789 Fransız İhtilâli’nin başlattığı milliyetçilik akımı Osmanlı Devleti üzerinde çok ciddi olarak tesirini göstermiştir. Önce Sırplar ve ardından da Rumlar (Yunanlılar) bağımsızlık amaçlı isyan etmişlerdir.
Bu isyan hareketlerine paralel olarak Kavalalı Mehmet Ali Paşa İsyanı ve devamındaki Boğazlar Sorunu, devleti çok ciddi etkilemiştir.
Bütün bu gelişmeler, Osmanlı Devleti’ni yeni arayışlara itmiş ve bu yüzyılda hem ıslahat hareketlerini hızlandırmış, hem de bu sıkıntıları aşmak için Avrupa’dan destek alma ihtiyacı hissetmiştir.
Avrupa’yı iyi tanıyan devlet adamlarımızdan Mustafa Reşit Paşa, I. Abdülmecit’in onayı ile bir dizi ıslahat çalışmalarına başladı.
Bu ıslahat hareketlerinin en önemlisi 3 Kasım 1839’da ilân edilen ve Gülhane Parkında halka okunan Tanzimat Fermanıdır.
NOT:Osmanlı Devleti’nde 1839 Tanzimat Fermanı ile başlayan ve 1876 Kanuniesasi ile son bulan döneme Tanzimat Dönemi denir.
Tanzimat Fermanının Önemli Maddeleri:
- Kanun önünde herkes eşit sayılacaktır.
- Müslüman, gayrimüslim herkesin can, mal ve namus güvenliği sağlanacaktır.
- Herkesten gelirine göre vergi alınacaktır.
- Rüşvet ve adam kayırma önlenecektir.
- Mahkemeler herkese açık olacak ve hiç kimse yargılanmadan ceza almayacaktır.
- Askerlik vatan borcu şeklinde düzenlenmiştir.
- Herkes mal mülk sahibi olacak ve bunu miras bırakabilecektir.
NOT:Tanzimat Fermanı ile kanun düzenine ilk kez geçilmiştir. Yine bu ferman ile padişah kendi gücünün üstünde kanun gücünü kabul etmekle yetkilerini kısıtlamıştır.
Osmanlı Devleti, Tanzimat Dönem’inde reformlarını hızlandırdı ve 1856 yılında Tanzimat’ın devamı niteliğinde olan Islahat Fermanı yayımlandı. Bu ferman ile Osmanlı sınırlarında yaşayan gayrimüslim tebaya yeni haklar verilmiştir.
a) Merkez Yönetimi:
19.yüzyılda ciddi manada ıslahatlar II. Mahmut Dönemi’nde yapılmış olup, bu dönemde yapılan ıslahatlar Tanzimat’la birlikte daha da geliştirilerek devam etmiştir.
Tanzimat Dönemi’nde merkez teşkilâtında önemli düzenlemeler yapılmıştır.
- Başvekâlete çevrilen sadrazamlık makamı eski konumuna getirilmiştir.
- Şeyhülislamlık makamının siyasi danışmanlık yönü azaltılmış ve devamı sağlanmıştır.
NOT: Şeyhülislamlığın siyasi yönünün azaltılması ile din ve devlet işleri birbirinden ayrılmış oluyordu. Bu da lâikliğe geçişin bir aşaması sayılabilir.
- Meclisi valâyı ahkâmı adliye yeniden düzenlendi. Bu kurul yüksek mahkeme görevi yapmıştır.
- Bu mahkemenin yerine 1854 yılında Meclisi âli tanzimat (Tanzimat Yüksek Meclisi) kuruldu ve bu iki mahkeme 1861’de birleşti.
- Yargının bağımsızlığı sağlanmış ve 1868’de bugünkü Danıştay’ın görevini üstlenen Şurayı devlet kuruldu.
- Yine 1868’de bugünkü Yargıtay’ın görevini üstlenen Divanı ahkâmı adliye kuruldu.
- 1840’ta yapılan bir düzenlemeye göre, devletin en büyük idari birimi eyalet oldu. Eyaletler sancaklara, sancaklar kazalara, kazalar da köylere ayrıldı.
OSMANLI TAŞRA TEŞKİLATI (1840)
Yönetim Birimi | Yöneticisi |
Eyalet | Müşir (vali) |
Sancak | Kaymakam |
Kaza | Kaza Müdürü |
Köy | Muhtar |
NOT: Kaza ve köylerdeki yöneticiler, yani kaza müdürü ve muhtarlar seçimle belirleniyordu.
- 1842’de devlet görevlilerin yanında Müslüman ve gayrimüslimlerden oluşan ve seçimle gelen meclisler kuruldu. (Büyük meclis)
- 1864’te Vilayet Nizamnamesi kabul edildi. Buna göre vilayetler il adını aldı.
- Vilayetler, sancaklara (liva), kaza ve köylere ayrıldı.
- 1871’de yayımlanan Vilayet Nizamnamesi ile merkezin etkisi artırıldı.
- 1871 Vilayet Nizamnamesi’ne göre Liva’da mutasarrıf, kazada kaymakam, nahiyede nahiye müdürü, köylerde ise muhtarlar yönetici oldu.
- Yine bu yönetim birimlerinin tamamında üyeleri Müslüman ve gayrimüslimlerden oluşan meclisler oluşturuldu.
- 1871’de sancak ve kazalarda belediye örgütleri kuruldu.
- 1877’de çıkarılan belediye yasası 1 Eylül 1930’a kadar aynen yürürlükte kalmıştır.