ABDURRAHMAN b. HİŞAM

Abdurrahman b. Hişâm b. Muhammed el-Hasenî (ö. 1276/1859) Alevî (Filâlî) hanedanına mensup Fas sultanı (1822-1859).

1204’te (1789-90) doğdu. Babası. Fas Sultanı Mevlây Süleyman’ın kardeşi Mogador Valisi Mevlây Hişâm’dır. Am­cası Süleyman onu önce Suveyre valiliğine tayin etti. Abdurrahman burada iyi bir idareci olarak kendini gösterdi ve o yörede çıkan isyanların bastırılmasın­da önemli hizmetlerde bulundu. Bunun üzerine amcası onu vekili (halife) sıfa­tıyla Fas’a gönderdi ve kendi çocukları­na tercih ederek 4 Rebiülevvel 1238’de (19 Kasım 1822) resmen veliaht ilân et­ti. Mevlây Süleyman bu tarihten dokuz gün sonra öldü. Abdurrahman amcası­nın ölümü üzerine onun resmî vârisi olarak 30 Kasım 18Z2’de tahta geçti. Bunun üzerine Kadı Şerif Mevlây Ah­med b. Abdülmelik, Allâme Müftü Ebü Abdullah Muhammed b. İbrahim, ileri gelen devlet adamları, âlimler ve kumandanlar toplanıp Abdurrahman’a bi­at ettiler. Abdurrahman b. Hişâm salta­natının ilk yıllarından itibaren çeşitli ka­bilelerin isyanları ile uğraşmak zorun­da kaldı. 1824, 1828, 1831, 1843, 1849. 1852 ve 1857 yıllarında çıkan önemli isyanlan bastırmaya muvaffak oldu. Sultanlığı sırasında Avrupalı devletlerle olan münasebetleri, onların ekonomik çıkarları çerçevesinde, bazan dostça. bazan da düşmanca geçti. Ticarî men­faatleri zedelenen ve gemilerine el ko­nulan İngilizler 1828’de Tanca’yı abluka altına alırken, Avusturyalılar da 1829’da Arzila ve Tetuan’ı bombaladılar. Doğuya doğru yayılma siyaseti güden Abdur­rahman b. Hişâm, Cezayir’de Osmanlılar’a karşı Ticânîler’i ve Tayyibîler’i hi­maye ettiği gibi, 1830’da buradaki Os­manlı hâkimiyetinin kalkmasından fay­dalanarak Tlemsen. Miliana ve Midia bölgelerini nüfuzu altına almaya çalış­tı. Ancak Oran ve Mersülkebîr’i işgal et­miş bulunan Fransızlar’ın baskıları so­nunda bölgedeki adamlarını geri çek­mek zorunda kaldı; fakat bölgeyle ilgisini tam olarak kesmedi. Cezayir’de Fransızlara karşı baş gösteren direniş hareketinin lideri Abdülkâdir’i destekle­di; hatta mücadelesinde başarılı olama­yan Abdülkâdir’in Fas’a sığınmasına izin verip onunla birlikte harekete geçti. An­cak 14 Ağustos 1844’te Isiy’de Fransızlar’a mağlûp oldu; bu arada Tanca ve Suveyre (Mogador) Fransızlar tarafın­dan bombalandı. Bunun üzerine 26 Ekim 1844’te Tanca Antlaşmasını im­zalayarak Fransızlar’ın Cezayir hâkimi­yetini kabul etti. 1845’te de Cezayir-Fas sınırlarının tayinine dair olan mukavele­yi imzaladı. 1847’de Abdülkâdir’i ülke­den çıkararak Fransızlar’a teslim etme­ye mecbur oldu. Verilen tâvizler sonucu Fransızlarla düzelmiş gibi görünen münasebetler, bu politikayı benimsemeyen bazı grupların silâhlı muhalefeti üzerine tekrar bozuldu. Aynca Fransız­lar 1851’de Selâ Limanı’nı topa tuttu­lar. Abdurrahman b. Hişâmın saltanatı döneminde Fas ile Avrupa ülkeleri ara­sında ticarî münasebetler gelişti ve Portekiz, İngiltere. Sardunya. İspanya. Fransa. Avusturya, Amerika, İsveç. Da­nimarka gibi ülkelerin bazılarıyla yeni ticaret anlaşmaları imzalanırken bazıla­rıyla da eski anlaşmalar yenilendi. Hal­kın hoşnutsuzluğuna rağmen başlan­gıçta İngiltere ve Fransa’ya tanınan ti­carî imtiyazlar, sonradan diğer Avrupalı devletlere de tanındı.

Abdurrahman b. Hişâm 29 Muhar­rem 1276’da [392] Miknâs’ta öldü. Cenazesi Sultânü’l-a’zam Mevlây İsmail’in hazîresine defnedildi. Yerine oğlu Muhammed geçti. Kaynak­larda âdil, dindar ve halka şefkatle muamele eden iyi bir idareci olarak an­latılır. İlmin, ziraat ve sanayinin geliş­mesi için çok çalışmış ve ülkesinde bazı imar faaliyetlerinde bulunmuştur. Merakeş’te Bû Hassan. Kannariye ve el-Vustâ camilerini yaptırdığı gibi Tanca Limanı ile Fas. Merakeş ve Selâdaki ca­mileri de tamir ettirmiştir. Ayrıca bü­yük bir hastahane yaptırmıştır. [393]

 

Bibliyografya

 

1- Ahmed es-Selâvî. Kitâbul-istikşâ, Kahire 1312.

2- L. Godard, Description et histoire du Maroc, Paris 1860.

3- İbn Zeydân, Târihu Miknâs, Rabat 1933.

4- Jamil M. Abu’n-Nasr. A History of the Maghrib in the Islamic Period, Cambridge 1980.

5- Salâh el-Akkâd. et-Mağribü’l-‘Arabî, Ka­hire 1980.

6- Ziriklî. el-A’lâm (nşr. Züheyr Fethullah). Beyrut 1984.

7- İbrahim Ha­rekât. et-Mağrib ‘abre’t-târih, Rabat 1405/1985.

8- R. Danziger. “Abd al-Qâdir and eAbd al-Rahmân: Religious and Political Aspects of their Confrontation, 1843-1847”, MR, VI (198).

9- G. ver, “Abdurrahman”, İA, I, 49-50.

10- Ph. de Cossu Brissac. “Abd al-Rahmân b. Hishâm”, El (İng), 1,84. [394]