TÜRK DEVLETLERİ

 

Tarih boyunca her devirde en az bir bağımsız Türk Devleti olmuştur. Fakat bu devletler çok defa hanedanlarının adıyla anılır.

Tarih boyunca birçok Türk devleti kurulmuş, bunların bazıları süper güç olarak dün yaya hükmetmiştir. Fakat hemen belirtelim ki, ayrı ayrı isimler taşıyan bu devletler, aslında bir tek devletin, Türk Devleti’nin devamı idiler. Değişik adlarla anılmaları, kurucularının, hanedanlarının, beylerinin adlarını devlet adıyla bir tutmalarından ileri geliyordu. Bazen ayni dönemde birkaç Türk devletinin bulunduğunu, hatta bunların birbirleriyle üstünlük kurma savası yaptıklarını da görüyoruz. Bu durum başka milletlerin tarihlerinde de görü-lür. Su farkla ki, bu milletler zaman zaman varlıklarını devlet olarak koruyamadıkları hal-de, tarih boyunca en az bir bağımsız Türk devleti daima bulunmuştur.

• “Türk devletleri” deyimi için bu kısa açıklamadan sonra su hususu da belirtmek isteriz: Türk devletlerinin sayısı Cumhurbaşkanlığı forsunda 16 yıldızla simgelenen devletlerden ibaret değildir. Cumhurbaşkanlığı forsunda simgelenen Türk devletleri, belki Türk tarihinin en parlak yıldızları idi, ama tarihimizin parlak yıldızları bunlardan ibaret değildir. Bu yıldızların ilki olarak gösterilen Asya Hun imparatorluğu da şüphesiz ilk Türk devleti değildi. Fakat yakın zamanlara kadar yazılı belgeler bize Türk tarihini ancak Huğ Türkleri’nden başlatacak kadar bilgi veriyordu.

Gerek İslâm öncesi, gerek zamanımıza kadar devam eden Islâmî devirde, değişik adlarla tarihte yer alan Türk devletlerinin sayısı 110’dan fazladır. Bunların 15’i büyük hakanlık (imparatorluk), 38’i imparatorluk olmayan devlet, 34’ü beylik, 4’ü atabeylik, 17’si hanlıktır. Ayrıca 1918’den bu yana kurulan Türk cumhuriyetlerini de sayıyoruz ki, bunların sonuncusu Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’ dir.

Hakanlık, beylik, atabeylik gibi devlet şekilleri başka milletlerde pek görülmez. Başka milletlerin de buna benzer siyasî kuruluşları elbette vardır ama birçok bakımdan farklılık gösterirler.

Türklerin birçok devleti ve çeşitli kavimleri hâkimiyetleri altına alarak kurdukları büyük devletlere Hakanlık ya da kısaca il veya El denirdi, imparatorluk halini almamış devletler de bazen yine “İl” veya “El” genel adıyla anılırdı.

İmparatorluk haline gelmiş Türk devleti, meselâ Hun imparatorluğu, geniş coğrafî bölgeleri ve çeşitli toplulukları daha iyi yönetmek için “Doğu Hakanlığı” ve “Bati Hakanlığı” olarak ikiye ayrılırdı. Teorik olarak en büyük hükümdar Doğu Türk Eli’nin Hakanı idi ve Bati Türk Eli’nin hakanı ona tâbi olurdu. Her iki hakanlığın yönetiminde Türk olmayan milletler de vardı. Bu idarî bölünme Göktürk’lerde de görülür. M.Ö. 2. yüzyılda Asya Hun imparatorluğu’nda Türk hâkimiyetine giren yabancı devletlerin sayısı 26, Attila zamanında (M.S. 5. yüzyıl) Bati Hunlara bağlı çeşitli yabancı milletlerin sayısı ise 35 kadardı.

• “BEYLİK”ler, hakana tâbi idiler ama, sınırları belli bir araziye sahiptiler ve aslî unsuru Türkler oluştururdu. Kendi sınırları içinde tam bagimsizidiler. Yalnız savaşlarda hakana yardim ederler, diğer zamanlarda da vergi verirlerdi: Karluk Beyliği, Tolunlular Beyliği, Saltuklu Beyliği, Karamanogullan Beyliği, Aydinogullari Beyliği… vb.

Bazen beylikler çok büyür, gelişir ve hakanlık zayıflayıp çöktüğü zaman onun yerini alırdı. Meselâ bir Selçuk Bey, bir Osman. Bey çıkar, kendi adları ile anılan beylikleri yine . kendi adları ile anılan imparatorluklar haline getirirlerdi.

• “ATABEYLİK” de başka milletlerin tarihinde pek görülmez. Atabey, hükümdarların çocuklarını, küçük tiginleri, yani küçük prensleri eğiten, uzak bölgelere tecrübe kazanmaları için gönderilen bu hükümdar çocuklarına öğretmenlik, naiplik yapan bilge kişilere verilen bir unvandı. Bunlardan bazıları, özellikle merkeze uzak yerde olanlar, devlet zayıfladığı zaman bulundukları yerin idaresini kendi ellerine alır, bağımsızlıklarını ilân ederlerdi Meselâ Tugteginliler ve Böriler Suriye Atabeyliği’ni, İldenizliler Azerbaycan Atabeyliği’ni kurmuşlardı.
• “HANLIK”lar daha çok Altın-Ordu devletinin dağılmasından sonra meydana çıkmış siyasî kuruluşlardı. Timur, Özbekistan’ı aldıktan sonra Altın Ordu devleti dağılmış ve Kıpçak bozkırlarında yasayan, hanedana mensup yöneticiler arasında taht mücadelesi, hüküm-darlık mücadelesi başlamış, mücadeleyi yapanlar ya da kazananlar, kendilerine, eski Türk devletinin hakanlarını temsil etmek için “Han” veya “Kağan”; kurdukları devlete de “Han-lık” demişlerdir: Peçenek Hanlığı, Uz Hanlığı, Özbek Hanlığı, Kirim Hanlığı, Buhara Hanlığı, Kasgar-Turfan Hanlığı… gibi.

Hun imparatorluğu’ndan önce de Türk devletlerinin bulunduğunu, ama belge ve kaynak yetersizliğinden, bunların yasayışını ancak Asya Huğ imparatorluğu’ndan itibaren takip edebildiğimizi söylemiştik. Simdi, Hun imparatorluğu’ndan bugüne kadar kurulan Türk devletlerinin adlarını verelim.

 

İMPARATORLUKLAR (HAKANLIKLAR)

1-Asya Hun imparatorluğu (M.Ö.4.yüzyıl-m.s.48)

2-Avrupa (Bati) Hun imparatorluğu (374-469)

3-Ak Hun imparatorluğu (4. yüzyıl sonla-ri-557)

4-I. Gök-Türk imparatorluğu (552-582)

5-Doğu Gök-Türk imparatorluğu (582-630)

6-Bati Gök-Türk İmparatorluğu (582-630)

7-II. Gök-Türk imparatorluğu (681-744)

8-Uygur imparatorluğu (744-840)

9-Avrupa Avar imparatorluğu (6. yüzyıl-805)

10-Hazar imparatorluğu (7. yüzyıl-965)

11-Büyük Selçuklu İmparatorluğu (1040-1157)

12-Harzemsahlar imparatorluğu (1097-1231)

13-Timur İmparatorluğu (1370-1405)

14-Babür (Hint-Türk) imparatorluğu (1526-1858)

15-Osmanlı İmparatorluğu (1299-1922)

DEVLETLER

16-Kuzey Hun Devleti (M.S.48-156)

17-Güney Hun Devleti (M.S.48-216)

18-1. Chao Hun Devleti (304-329)

19-2. Chao Hun Devleti (328-352)

20-Hsia Hun Devleti (407-431)

21-Kuzey Liang Hun Devleti (401-439)

22-Lou-lan Hun Devleti (442-460)

23-Tabgaç Devleti (386-557)

24-Doğu Tabgaç Devleti (534-557)

25-Bati Tabgaç Devleti (534-557)

26-Doğu Türkistan (Turfan) Uygur Devleti (911-1368)

27-Sato Türk Devleti (907-923)

28-Tang Sato Türk Devleti (923-936)

29-Tsin Sato Türk Devleti (937-946)

30-Kan-çou Uygur Devleti (905-1226)

31-Türgis Devleti (717-766)

32-Karluk Devleti (766-1215)

33-Kırgız Devleti (840-1207)

34-Sabar Devleti (5. yüzyıl-7. yüzyıl arası)

35-On-Ogur Devleti (5. yüzyıl sene-6. yüzyıl ortaları)

36-Tukurgur (9 Ogur) Devleti (5. yy sonu-6. yy sonları)

37-Uturgur (30,Ogur) Devleti (5. yy sonu-6. yy sonları)

38-Basaraba Türk Devleti (Basarabya, Romen Devleti’nin başlangıcı, 1330)

39-Karahanli (Kara Hanlı) Devleti (840-1042)

40-Doğu Kara Hanlı Devleti (1042-1211)

41-Bati ‘Kara Hanlı Devleti (1042-1212)

42-Oğuz Yabgu Devleti (10. yy basları-1000)

43-Gazneli Devleti (1969-1187)

44-Suriye Selçuklu Devleti (1092-1117)

45-Kirman Selçuklu Devleti (1092-1187)

46-Anadolu Selçuklu Devleti (1092-1307)

47-lrak Selçuklu Devleti (1157-1194)

48-Eyyûbî’ler Devleti (1171-1348)

49-Hindistan Türk Devleti (Delhi Türk Sultanlığı) (1206-1413)

50-Mısır Türk Devleti (1250-1383)

51-Kara Koyunlu Devleti (1380-1469)

52-Ak Koyunlu Devleti (1350-1502)

53-Timurlular Devleti (1405-1507)

BEYLİKLER

54-Uygur Beyliği (8. yüzyıl basları)

55-Karluk Beyliği (13. yüzyıl baslan)

56-Tolunlular Beyliği (868-1417)

57-Aksidliler Beyliği (935-969)

58-İzmir Beyliği “Çaka Beyliği” (1081-1097)

59-Dilmaçogullari Beyliği (1085-1192)

60-Danismendli Beyliği (1092-1178)

61-Saltuklu Beyliği (1092-1202)

62-Ahlat-Şahları Beyliği “Sökmenliler Beyliği” (1100-1207)

63-Artuklu Beyliği (1101-1409)

64-İnallı Beyliği (1103-1183)

65-Mengücüklü Beyliği (1118-1250)

66-Erbil Beyliği “Beg Teginliler” (1146-1232)

67-Çobanogullari Beyliği (1227-1309)

68-Karamanogullari Beyliği (1256-1483)

69-inanç Oğulları Beyliği (1261-1368)

70-Sahip Ata Oğulları Beyliği (1275-1341)

71-Pervane Oğulları Beyliği (1277-1322)

72-Menteşe Oğulları Beyliği (1280-1424)

73-Candarogullari (Isfendiyarogullari) Beyliği (1292-1462)

74-Karesiogullari Beyliği (1297-1360)

75-Germiyan Oğulları Beyliği (1300-1429)

76-Hamid Oğulları Beyliği (1301-1423)

77-Saruhan Oğulları Beyliği (1302-1410)

78-Aydın Oğulları Beyliği (1308-1426)

79-Teke Oğulları Beyliği (1321-1390)

80-Ertana Oğulları Beyliği (1335-1381)

81-Dulkadir Ogullari Beyliği (1339-1521)

82-Ramazan Oğulları Beyliği (1352-1608)

83-Dobruca Türk Beyliği (1354-1417)

84-Kadı Burhaneddin Ahmet Beyliği (1381-1398)

85-Esrefogullari Beyliği (1300-1326)

86-Berçem Oğulları Beyliği (12. yüzyıl)

87-Yaruklular Beyliği (12. yüzyıl)

88-Sam (Suriye) Atabeyliği (Tugteginliler, Böriler) (1117-1154)

89-Musul-Halep Atabeyliği (Zengîliler) (1127-1259)

90-Azerbaycan Atabeyliği (il-Denizliler) (1146-1225)

91-Fars Atabeyliği (Salgurlular) (1147-1284)

HANLIKLAR

92-Büyük Bulgarya Hanlığı (630-665)

93-itil (Volga) Bulgar Hanlığı (665-1391)

94-Tuna Bulgar Hanlığı (681-864)

95-Peçenek Hanlığı (860-1091)

96-Uz Hanlığı (860-1068)

97-Kuman-Kıpçak Hanlığı (9. yy-13. yy)

98-Özbek Hanlığı (1428-1599)

99-Kazan Hanlığı (1437-1552)

100-Kirim Hanlığı (1440-1475)

101-Kasım Hanlığı (1445-1552)

102-Hive Hanlığı (1512-1920)

103-Sibir Hanlığı (1556-1600)

104-Buhara Hanlığı (1599-1785) 105-Kasgar-Turfan Hanlığı (15. yy. basları-‘ 1877)

106-Hokand Hanlığı (1710-1876)

107-Türkmenistan Hanlığı (1860-1885)

CUMHURIYETLER – ATABEYLIKLER

108-Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920)

109-Bati Trakya Türk Cumhuriyeti (1. kuruluş: 31 Ağustos 1913; 2. kuruluş: 1915-1917; 3. kuruluş: 1920-1923)

110-Türkiye Cumhuriyeti (1923)

111-Hatay Cumhuriyeti (1938-1939)

112-Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti (1983).

113- Kazakistan Cumhuriyeti

114-Türkmenistan Cumhuriyeti

115-Özbekistan Cumhuriyeti

116-Kırgızistan Cumhuriyeti

117-Tacikistan Cumhuriyeti