I.Kök Türk Devleti (552 – 659)
Kök Türk Devleti 552’de kurulmuştur. I. Kök Türk Devleti, Asya Hun Devleti’nden sonra Orta Asya’da kurulan ikinci büyük Türk devletidir. Tarihte ilk kez “Türk” adını devlet adı olarak kullanmışlardır. Ergenekon Destanı’na göre Kök Türk Devleti’ni kuran kabile “Aşına” adıyla bilinmektedir. Aşına kelimesi Türeyiş Destanı’nda belirtildiği üzere “kurt” anlamına gelmektedir.
Bumin Kağan Dönemi: Kök Türk Devleti’nin kurucusudur. Ötüken’i devlet merkezi yapmıştır. Onun döneminde bir Türk boyu olan Tölesler hâkimiyet altına alınmış, Çin ile siyasi ve ekonomik ilişkiler kurulmuş, Avarlar etkisiz hâle getirilmiştir. Onun ölümüyle yerine oğlu K’o-lo, devletin başına geçmiştir. K’o-lo, bir süre sonra hayatını kaybedince yerine Mukan Kağan geçmiştir.
BUMİN KAĞAN ANLATIYOR
Ben, Bumin Kağan! Kök Türk Devleti’nin kurucusuyum. Biz Kök Türkler, Avar egemenliğinde onlara silah yaparak varlığımızı sürdürüyorduk. Gün geldi Avar hakanı ülke içinde isyanlarla karşılaştı. Töleslerin isyanını bastıramayan Avar hakanı benden yardım istedi. Emrimdeki kuvvetlerle Töleslerin isyanını bastırdım. Bu başarı ile ne kadar güçlü olduğumun farkına vardım. Ona denk olduğumu düşünerek Avar hakanının huzuruna çıktım ve kızıyla evlenmek istedim. Avar hakanı bana: “Siz bizim kölelerimiz, demircileri-mizsiniz. Böyle bir talepte bulunmaya nasıl cesaret edersiniz?” sözleriyle karşılık verdi. Bunun üzerine Avar kağanına karşı Çin imparatoru ile iş birliğine karar verdim. Çin sarayından bir prenses ile evlendim. Bu iş birliği Çinlilerin de işine gelmekteydi. Bu olayların üzerinden bir yıl sonra 552’de Avar hakanını büyük bir hezimete uğrattım. Avar hakanı üzüntüsünden kendini öldürdü. Avar egemenliğindeki bütün kavimler ve ülkeler benim egemenliğime geçti ve Kök Türklere kağan oldum.
Bu mücadelemde kardeşim İstemi Yabgu’nun çok yararı oldu. Ülkenin Doğu kanadı benim, batı kanadı kardeşimin yönetimindeydi.
Türkler Ansiklopedisi, C 2, s. 16’dan özetlenmiştir.
Mukan Kağan Dönemi: Mukan Kağan zamanında Kök Türk Devleti en parlak dönemini yaşamıştır. İyi bir komutan ve devlet adamı olan Mukan Kağan (553-572), devleti amcası ile birlikte yönetmiştir. Devletin batısını amcası İstemi Yabgu’nun (552-576) yönetimine bırakmıştır.
Mukan Kağan, İstemi Yabgu’nun yardımıyla Avarları ortadan kaldırmış, ülke sınırlarını batıda Hazar Denizi’ne kadar genişletmiştir. Onun döneminde doğudaki Kitanlar ve kuzeydeki Kırgızlar hâkimiyet altına alınmış, Çin, baskı altında tutulmuş, Ak Hunlar üzerine seferler yapılmıştır.
Ülkenin batı kanadını yöneten İstemi Yabgu,İpek Yolu’nun kontrolünün Türklerin elinde olmasını istiyordu. Bu amaçla Ak Hunlara karşı Sasanilerle iş birliği yapmış, Ak Hun Devleti’nin yıkılmasını sağlamış, bu devletin topraklarını Ceyhun Nehri sınır olmak üzere Sasanilerle paylaşmıştır (557). İstemi Yabgu, bir süre sonra, Sasanilerle olan ilişkiler bozulunca bu devlete karşı Bizans’la iş birliği yapma yollarını aramıştır. Onun batı yönünde izlediği bu politika ve yaptığı fetihler sonunda devletin sınırları Büyük Okyanus’tan Volga Nehri’ne kadar genişlemiştir.
Mukan Kağan’ın ölümünden sonra yerine Tapo Kağan geçmiştir.
Tapo Kağan Dönemi: Tapo Kağan (572-581), ülkenin çok geniş olduğunu düşünerek doğuyu yeğeni İşbara’nın, batıyı da kardeşi Jo-tan’ın idaresine vermiştir.
Tapo Kağan, Budizmi kabul ederek bu dinin halk arasında yayılmasına gayret göstermiştir. Onun bu hareketi Kök Türk ileri gelenleri tarafından hoş karşılanmamıştır. Bu yüzden halkıyla ters düşmüştür. Dış politikada da üst üste hatalar yapan Tapo Kağan’ın itibarı iyice sarsılmıştır.
Tapo Kağan 581’de hayatını kaybetmiştir. Tapo’nun ölümü üzerine kurultay, İşbara’yı kağan ilan etmiştir. İşbara zamanında Çin, Türkleri asimile etme yönünde yoğun çalışmalarda bulunmuştur. Çin imparatorunun ondan Türk töresinden vazgeçmesini istemesi üzerine: “Bizim âdet ve geleneklerimiz çok eski çağlardan beri devam ede gelmiştir.
Bundan dolayı onları değiştirmeye benim gücüm yetmez. Bizim kuzey bölgelerimizde idare edilenlerle idare edenler arasında kurulmuş olan kaideleri yaralamaya ben cesaret edemem.” demiştir.
Kök Türk Devleti kuruluşundan 30 yıl sonra, iç karışıklıklar sonucunda 582 yılında resmen ikiye ayrılmıştır. Doğu Kök Türk Devleti 630 yılında, Batı Kök Türk Devleti ise 659 yılında Çin egemenliğine girmiştir.
