Devlet Yönetimi

Türklerde devlet yönetimi kağan, ayukı (hükü­met) ve kurultaydan oluşmaktadır.

a)Kağan:

• Hükümdar da diyebiliriz.
• Devlet başkanı ve aynı zamanda hâkimiyetin temsilcisi idi.
• Yaygın bir inanışa göre hakimiyetin asıl sahi­bi Gök Tanrı idi ve Tanrı bu yetkisini kağan­lara vermiştir.
• Kut’un kan yolu ile babadan oğula geçtiğine inanılırdı.
• Kağan ülkeyi töreye uygun yönetmek zorun­daydı.

 

NOT:Töre (türe), eski Türklerde devlet ve toplum yaşamını düzenleyen kurallar bütünü idi.

 

Köktürk Kitabeleri’ne göre Tanrı tarafından hükümdara bazı güç ve yetenekler verilmiştir. Bunlar;

Kut, Ülüğ (İktisadi güç) ve Küç (Güç)’tür. 

Hükümdarın Görevleri:

• Halkını barış içinde hür bir şekilde yaşatmak.
• Orduyu idare etmek.
• Türk boylarını bir araya toplamak.
• Milletine hizmet etmek.
• Adaleti tesis etmek.
• Mahkemelere başkanlık etmek.
• Meclisi (kurultay) toplantıya çağırmak.
• Töre’yi uygulamak.

 

NOT:Türklerde, Türk olan başhatunun büyük oğlu hükümdar olurdu. Küçük şehzadeler (tiginler) ise “şad” unvanı ile ordu komutanlı­ğı görevini yürütüyorlardı. Kağanın çocu­ğu yoksa veya küçükse kardeşlerden biri hükümdar olabiliyordu. Örneğin, İlteriş Kağan öldüğü zaman Bilge Kağan ve Kültigin kar­deşler küçük olduğundan amcaları Kapgan Kağan hükümdar olmuştur.

Hükümdarlık Sembolleri:

• Otağ (hükümdar çadırı)
• Örgin (taht)
• Kotuz (sorguç)
• Kemer (kur)
• Kamçı (berge)
• Davul
• Kılıç
• Yay

NOT: Orta Asya’da yaşayan Türklerin sınırları her istikamette genişleyince ülke yönetimi zorlaş­tı. Bunun üzerine devlet doğu ve batı olmak üzere iki koldan yönetilmiştir. Kağan, doğu­da oturduğundan oranın yönetimi kağandan sorumluydu. Batıda ise kağanın atadığı bir idareci bulunurdu ki, batı her zaman doğu­ya tâbi olmuştur. Bu yönetim şekline İkili Teşkilât adı verilir. 

İkili Teşkilât bazı Türk Devletleri’nde değişik i­simler almıştır.

• Hun ve Köktürkler (doğu – batı)
• Bulgarlar – Macarlar (büyük – küçük)
• Oğuzlar, Karluklar (iç – dış)
• Oğuzlar (bozok – üçok) 

Devlet yönetiminde hükümdarın yanı sıra hatun, tigin ve diğer yöneticilerde etkili olmuşlardır.

Hatun:

• Katun unvanı da verilmektedir.
• Hatunlar yönetimde söz sahibi idiler.
• Hatunlardan devlet yönetenler olduğu gibi, naip olanlar da vardı.
• Ayrı sarayları vardı.
• Büyük çoğunluğu itibariyle devlet meclisleri­ne katılırlar ve elçi kabulünde bulunurlardı.
• Eşlerinin yanında savaşa katılırlardı.
• Kağan öldüğü zaman, yerine geçerek “tigin” küçük yaşlarda ise, hatun onun adına devle­ti yönetiyordu.

Tigin:

• Şehzade adı da verilmektedir. (Hükümdar çocukları)
• Ülke, hanedanın ortak malı sayıldığından, her şehzade hükümdarlık iddiasında buluna­bilirdi. Bu durum ise taht kavgalarına neden oluyordu. 

NOT: İslamiyet’ten önce kurulan Türk Devletleri’nin kısa sürede yıkılmalarının sebebi ülkenin hanedanın ortak malı kabul edilmesidir. Bu durum taht kavgalarını beraberinde getiriyor ve devletler kısa ömürlü oluyordu. 

Türklerdeki Devlet Görevlileri

İlteber	Yüksek dereceli devlet memuru
Tamgaçı	Mühürdar
Agıçı	Hazinedar
Subaşı	Ordu komutanı
Tutuk	Askeri vali
Todun	Vergi memuru
İnal	tigin eğitmeni
Bitigçi	Kâtip
Apa Tarkan	Bakan, komutan
Otacı	Tabip, doktor

 

 b) Hükümet (Ayukı)

Türk devletlerinde ülke için önemli kararların hepsi Toy (kurultay)’da alınırdı. Fakat toyun her an toplanması söz konusu değildi. Bunun için toy karar­larının ülke içinde düzenli olarak uygulanması için bir kurula ihtiyaç duyulmuştu. Bu kurul ise bakanlardan oluşan hükümet idi.

Hunlardan itibaren Türk Devletleri’nde bakanla­rın olduğu bilinmektedir. Tabgaç Devletinde ise günü- müzdekine benzer bir “Bakanlar Kurulu” mevcuttu.

Hükümet üyeleri hanedan mensupları haricinde devlete hizmetleri ile ön plâna çıkan seçkin kimselerden oluşurdu.(Örneğin Köktürklerdeki Ton- yukuk)

Çin kaynaklarına göre Köktürk ve Uygurlarda bakan sayısı dokuz idi. Bunların ise altısı “dış bakan” üçü ise “iç bakan” idi.

Bakan için buyruk kelimesi de kullanılmaktadır.

Kurultay (Toy)

Kurultay, ilk Türk Devletleri’nde devletin her tür­lü meselesinin görüşüldüğü meclistir. Bu meclislere “toy” adı da verilmektedir. Kurultaylarda devletin ö­nemli meseleleri görüşülür, tanhu (hükümdar) seçilir, eğlenceler düzenlenir ve sonunda da tüm halkın ka­tıldığı şölenler (ziyafet) tertiplenirdi.

Büyük kurultayın yanı sıra her boyun kendileri­ne ait küçük kurultayları vardı ve boy beyi burada se­çiliyordu.

• Kurultaya kağan başkanlık ederdi.
• Kağan olmadığı zamanlar vezir başkanlığın­da toplanırdı.
• Kurultay üyelerine toygun adı verilirdi.

Kurultaya hatun dahil devletin tüm önde gelen yöneticileri katılırdı.

Kurultaylar belli zamanlarda toplansa da acil du­rumlarda derhal toplanıyorlardı.

NOT:Kurultayın hakanı seçme, hakanın yetkile­rini kısıtlama, kanun yapma gibi görevleri­nin olması, bu kurula demokratik bir özellik kazandırmıştır.

Kurultay Toplantıları

Yılın başı	Bu toplantı, daha çok dini mahi­yetteydi.
ilkbahar	Hükümdara bağlılık kurultayıdır.
Sonbahar	Savaş kararı, halk ve at sayımı yapılır.

Devletleri’ndeki Kurultaylar:

Avrupa Hun: Seçkinler Meclisi

Tabgaçlar: Devlet ve Nazırlar Meclisi

Hazarlar: ihtiyarlar Meclisi

Peçenekler: Komenton

Oğuzlar: Tirnek (dernek)

Tuna Bulgarları: Millet Meclisi

Kıpçaklar: Devlet istişare Meclisi

Ayrıca bu meclisler, Divan Teşkilâtı adıyla Türk-islam ve Osmanlı Devleti’nde görülürken Tür­kiye Cumhuriyeti’nde ise Bakanlar Kurulu ile varlığını devam ettirmektedir.