Tarih Dersi Tarih Öğretmeni Tarih dersi tarih öğretmeni, tarih öğrencileri ve tarih severlere kaynak tarih sitesi
B. ULUSLARARASI İLİŞKİLER BİLİM DALININ İNCELEME ALANLARI
Uluslararası ilişkiler bilim dalı; uluslararası politika, diplomasi hukuku, uluslararası iktisat ve uluslararası hukuk ile yakından ilgili bir bilim dalıdır. Diğer bir ifadeyle uluslararası ilişkiler bu bilim dallarını da içermektedir. Çünkü uluslararası ilişkiler aynı zamanda devletler arasındaki siyasal ilişkileri, diplomatik ilişkileri, hukuksal ilişkileri ve ekonomik ilişkileri kapsamaktadır.
1. Uluslararası Politika
Uluslararası politika (uluslararası siyaset), uluslararası siyasal etkileşim sürecidir ve genellikle devletler arasındaki siyasal ilişkileri ifade eder. Konu bir önceki bölümde detaylı olarak incelenmiş olmasına rağmen bir noktaya tekrar dikkat çekmekte yarar var. Günümüzde uluslararası kavramının anlamına yalnız egemen devletler girmemektedir. Buna ulusal çıkar grupları veya sivil toplum örgütleri, özel firmalar, uluslararası örgütler ve uluslararası sivil toplum örgütleri de dâhil edildiğinden uluslararası politika sadece devletlerarasındaki bir siyasal etkileşim olmaktan çıkmakta ve adları geçen bu aktörlerin de dâhil edilmesiyle bunlar arasındaki siyasal etkileşimi kapsayan daha geniş bir anlama sahip olmaktadır.
Geçmişte olduğu gibi günümüzde de bazı bilim adamları uluslararası politikayı sadece devletler arasındaki bir güç ve iktidar mücadelesi olarak tanımlıyorlar. Bunlar, uluslararası politikayı devlet merkezli bir siyasal süreç olarak görmekte ve diğer aktörleri doğrudan etkileri olmadığı düşüncesiyle göz ardı etmektedirler. Bunlar arasında en iyi bilinenler siyasal gerçekçiler ya da diğer bir deyişle realistlerdir. Realistlere göre devletler arasında sürekli bir rekabet ve çıkar mücadelesi söz konusudur. Her bir devlet sadece gücünü artırmaya odaklandığından böyle bir yapıda devletler arasında iş birliğini gerçekleştirmek zorlaşmaktadır. Bunlara göre bir “devletin gücünü artırması diğer ülkelerin aleyhine olarak güç dengesinin bozulmasına yol açacağından diğer ülke ya da ülkeler de buna aynı şekilde güçlerini arttırarak cevap verirler.
Bu düşüncenin karşısında olan ve devlet merkezli olmayan yaklaşımı benimseyen kesim ise uluslararası politikayı sadece devletler arası ilişkiler olarak değil, çok aktörlü bir siyasal süreç olarak görmektedir. Plüralistler ya da liberaller olarak da bilmen bu kesime göre uluslararası politika bir mücadele sürecinden ziyade bir is birliği sürecidir. Devletler ve bireyler çatışmaya odaklanmaktan ziyade iş birliğini gerçekleştirmeye çalışırlar. Bunlara göre bireyler, toplumlar, devletler is birliği yaparak birlikte kazanabilirler ve çıkarlarını birlikte gerçekleştirebilirler. Bir bireyin ya da devletin kendi amaçları doğrultusunda kendi kapasitesini artırmak için çalışması, diğer bireylerin, toplumun bütününün ya da diğer devletlerin çıkarlarına aykırı olduğu anlamına gelmez. Bireyler ve devletler çoğu zaman kendi yararlan için çalışırken uluslararası toplum için de çalışmış olurlar. Plüralistler ve liberaller uluslararası politikayı bütün devletlerin birlikte kazanabilecekleri bir oyun olarak görmektedirler.
2. Diplomasi Tarihi
Diplomasi tarihi kavramıyla ifade edilmeye çalışılan uluslararası ilişkiler tarihidir. Uluslararası ilişkiler sadece günümüzde cereyan eden olayları incelemekle kalmamakta bu olayların arka planını, yani geçmişini de ele almaktadır. Dolayısıyla diplomasi tarihi ile uluslararası ilişkiler iç içe geçmiş kavramlardır. Bu iki bilim dalı birbirini tamamlamaktadır.
Diplomasi tarihi olmaksızın günümüzdeki olayları, devletlerin politikalarını, aralarındaki ilişkileri, çatışmaları veya ittifakları anlayamayız. Çünkü çoğu zaman devletler arasındaki dostlukların ve düşmanlıkların bir tarihsel geçmişi bulunmaktadır. Bunların anlaşılması diplomasi tarihinin incelenmesi ile mümkün olmaktadır. Diğer adı uluslararası ilişkiler tarihi olan diplomasi tarihinin bildiğimiz tarih biliminden farkı; devletler arasındaki ilişkilerin kronolojik bir anlatımından ibaret olmaması, bunlar arasındaki ilişkilerin içsel ve dışsal nedenlerini dikkate alması, gerekirse karşılaştırmalı analiz yöntemlerini de kullanmasıdır. Bu anlamda diplomasi tarihi uluslararası ilişkiler ve uluslararası politika analizlerinin geçmiş tarihi dönemlere, bu dönemlerdeki devletler arasında yaşanan çatışma ve iş birliği süreçlerine yani barış ve savaş ilişkilerine uygulanmasıdır.
Diplomasi tarihi kavramı bazen dış politikanın uygulayıcıları olan ve bir devleti diğer devletler nezdinde temsil etmeye, onun adına müzakerelerde bulunmaya yetkisi olan diplomatlık mesleğinin gelişme tarihini ifade etmek için de kullanılmaktadır. Buna kurumsal diplomasi de denir.
3. Uluslararası İktisat
Uluslararası iktisat; devletler arasındaki iktisadi, mali ve ticari ilişkileri bütün boyutlarıyla ele alan bilim dalıdır. Yukarıda ifade edildiği gibi uluslararası iktisât, uluslararası ilişkilerin bir alt dalıdır ve çok boyutlu bir bilim dalı olan uluslararası ilişkilerin bir boyutunu inceler. Kavram sadece devletler arasındaki iktisadi ilişkileri kapsıyor görünse de günümüzde özel piyasalar, finansal kuruluşlar ve şirketler de uluslararası iktisadi ilişkiler içinde yer almaktadır. Bir bilim dalı olarak uluslararası iktisat denildiğinde devletlerin yanında uluslararası örgütlerin, uluslararası şirketlerin para ve finans kumrularının faaliyetleri ve bu faaliyetleri düzenleyen kurallar bütününü anlamak gerekmektedir.
Uluslararası iktisadi ilişkiler de aynı şekilde devlet ve devlet dışı örgütlerin ve grupların tüm ilişkilerini kapsamaktadır. Bu alandaki ilişkileri düzenleyen kuralların yanı sıra iş birliğini korumak ve sürdürmek amacıyla oluşturulmuş uluslararası iktisadi ve mali kuruluşlar bu ilişkilerin kurallara uygun şekilde işlemesini sağlar. Önceki adı GATT olan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ), bu çerçevede uluslararası iktisadi ilişkilerin temel kurallarını belirleyen ve bunlara uyulmasını denetleyen bir örgüt niteliğindedir. OECD, OPEC ve APEC gibi örgütler ise bu alandaki iş birliğini teşvik etmek ve iş birliği ihtiyacına cevap vermek amacıyla kurulmuşlardır.
4. Uluslararası Hukuk
Uluslararası hukuk; devletlere, uluslararası örgütlere, devlet niteliği kazanmamış örgütlenmiş topluluklara ve uluslararası toplumun bütününü ilgilendiren durumlarda doğrudan bireylere yönelik kuralları kapsayan uluslararası ilişkilerin bir alt dalıdır. Yukarıda yapılan kapsayıcı tanıma rağmen uluslararası hukukun yalnız egemen devletler arasındaki ilişkilere uygulanabileceğine ilişkin görüşler çoğunluktadır. Bunlara göre uluslararası hukuk, sadece devletler arasındaki ilişkilerin hangi kurallara göre yürütüleceğini ele alan bilim dalıdır. Diğer bir görüşe göre ise uluslararası toplumu düzenleyen kuralları oluşturan uluslararası hukuk hem devletlere hem devletlerin üye oldukları uluslararası örgütlere hem de gerektiğinde bireylere uygulanacak yetkisi olan diplomatlık mesleğinin gelişme tarihini ifade etmek için de kullanılmaktadır. Buna kurumsal diplomasi de denir.
Uluslararası hukukun doğuşu ve devletler arasındaki ilişkilerde uygulanmaya başlanması Avrupa’da egemen ulus devletlerin ortaya çıktığı XVII ve XVIII. yüzyıllarda söz konusu olmuştur. Ulusal devletleri daha önceki devlet sisteminden ayıran temel özellik ülke içindeki yüce otoritenin merkezi bir hükümetin ya da hükümdarın eline geçmesidir. O zamana kadar Avrupa’da hükümdar yetkilerini feodal beylerle ve kilise ile paylaşmaktaydı.
Belli sınırlara sahip devletlerin XVII. yüzyılda ortaya çıkması ile kendi üstünde başka bir otorite tanımayan egemen devletlerden söz edilir oldu. Uluslararası hukuk kurallarının gelişmesi ile ilgili bir durumda Roma İmparatorluğu dönemine geri gitmek gerekir. Bu evrensel imparatorluk döneminde Roma ile yabancılar arasındaki ilişkileri düzenleyen jus gentium (devletler hukuku) bir bakıma modern uluslararası hukukun ilk habercisi sayılmıştır. Her ne kadar çağdaş uluslararası hukuk kurallarının birçoğunun kökü Roma Hukuku’na dayanmaktaysa da bu hukukun uluslararası hukuktan çok farklı yönleri vardı. Bu nedenle modern uluslararası hukukun ortaya çıkışı, egemen devlet sisteminin ortaya çıkışı ile birlikte olmuştur.