OSMANLI EĞİTİM SİSTEMİ
A) OSMANLI EĞİTİMİNİN İÇERİĞİ
Osmanlılarda eğitim, hedefledikleri insan tipini yetiştirmek üzere programlanmıştır. Osmanlı eğitim sisteminde devlet, kişiler ve çeşitli sosyal kuruluşlar örgün (teşkilatlı) ve yaygın (halk eğitimi) eğitim alanlearında görev yüklenmişlerdir. Medreseler ve Enderun örgün eğitim kurumlarındandı. Esnaf teşkilatları (Ahilik, loncalar) camiler, tekkeler, köy ve mahalleler yaygın eğitimin önemli birimleridir.
B) OSMANLILARDA EĞİTİM KURUMLARI
1. KLASİK DÖNEM EĞİTİM VE ÖĞRETİM KURUMLARI
Enderun: Enderun, Osmanlı Saray teşkilatının bir birimidir. Saray teşkilatı için faaliyet gösteren ve yüksek dereceli devlet memuru ile asker yetiştiren okul da Mekteb-i Enderun adıyla anılmıştır. Bu okula başlangıçta devşirilen Hıristiyan çocuklar alınırken, zamanla Türk çocukları da kabul edilmiştir, l. Murat Devri’nde temeli atılmış, Fatih zamanında daha sistemli hale getirilmiştir.
Medrese: Medreseler, Osmanlı eğitim sisteminin temel kurumlarıdır, ilmiye sınıfının kaynağı medreselerdi. Türklerde ilk medrese Karahanlılarda görülür. Selçuklular tarafından kurulan Nizamiye Medreselerinin dünya bilim tarihindeki yeri çok büyüktür.
Osmanlılarda ilk medrese Orhan Bey tarafından İznik’te (1330) kurulmuştur. Bursa’da Yeşil Medrese (Sultaniye) (1419) Muradiye Medresesi (1430), Edirne’de Üç Şerefeli Medrese (1447) Kuruluş Dönemi’nin önemli medreseleridir.
Fatih, İstanbul’un fetihten sonra Fatih Külliyesi (Sahn-ı Seman) diye anılan medreseleri inşa ettirdi. Osmanlı medrese eğitimi sistemi Kanuni’nin yaptırdığı Süleymaniye Külliyesi (1559) ile son şeklini almıştır.
Yüksek dereceli medrese mezunları müderris olabilirlerdi.
2. DİNSEL VE SOSYAL KURUMLARDA EĞİTİM VE ÖĞRETİM
Cami: Birer ibadet yerleri olan camiler, aynı zamanda eğitim merkezleri idi. Cami ve mescitlerde dini, ahlaki ve siyasi eğitim amacıyla halka bilgi verilirdi.
Esnaf (Ahi) Teşkilatı: Osmanlılarda loncalar(ahi kuruluşları) da birer eğitim kurumu görevini yüklenmiştir. Ahilik ve sonraları lonca teşkilatı, mensuplarına mesleki, dini ve ahlaki bilgi ve eğitim veren kurumlardır. Ahilerin Fütüvvet name adı verilen kuralları vardı. Bu kurallara uymayan teşkilata giremez, girmiş bulunsa da çıkarılırdı. Ahilik teşkilatı, bünyesinde esnaf, zanaatkar ve işçiyi toplamıştı.
Mahalle: Mahalleli, birbirinin denetimi altındaydı. Mahalle mektepleri (Sıbyan Mektepleri), cami, mescit, kahvehane ve hatta sokaklar, birer bilgi nakletme mekanları idi. Bu haliyle mahalleler, birer bakıma, yaygın eğitim kurumlarının görevini yerine getiriyordu.
Tekkeler, Zaviyeler, Dergahlar: Birer tasavvuf kuruluşu olan bu kurumlar, halkı başta din olmak üzere çeşitli konularda aydınlatırlardı.
Konaklar- Evler: Devlet adamları ile zenginlerin konaklarında bilgin ve sanatçılar davet edilip sohbet toplantıları düzenlenirdi. Bu çeşit toplantılar bilgin ve sanatkarların evlerinde de yapılırdı.
Kahvehaneler: Eski dönemde kahvehanelerde şairler, yazarlar ve halk bir araya gelir, çeşitli konular tartışılırdı. Kahvehaneler, XVI. yüzyılın ikinci yansından sonra halk eğitimine önemli yardımları dokunan merkezler olmuştur.
3) ASKERİ EĞİTİM
Osmanlı Beyliği’nin ilk zamanlarında aşiret kuvvetleri beyliğin ordusunu meydana getiriyordu. Düzenli ve sürekli ordu Orhan Bey zamanında kuruldu. l. Murat döneminde ise Kapıkulu Ordusu (Yeniçeri) kuruldu. Yeniçerilerin eğitimi şöyleydi:
Acemi Oğlanların Eğitimi: Devşirilen oğlanlar Türk ailelerinin yanına verilir, burada Türk ve İslam terbiyesi alır, Türkçe öğrenirdi. Çıkma denilen sınavı geçenler Acemi Oğlanlar Ocağına alınırdı. Bu ocak ilk defa Gelibolu’da açıldı. Bu ocakta temel askerlik eğitimi verilirdi. Başarılı olanlar Yeniçeri ya da diğer ocaklara alınırdı.
Yeniçeri Ocağı’nda Eğitim: Yeniçeriler Osmanlı Kapıkulu Ordusu’nun yaya kısmını meydana getirirlerdi. Yeniçeriler burada pratik eğitime devam ederlerdi. Fatihten itibaren Yeniçeriler de çıkma denilen uygulama ile seçilip saraydaki Enderun’a alınırdı.