AKHUNLAR (EFTALİTLER)
Akhunlar, Çin hakimiyetini kabul etmeyerek Batıya göç eden Hunların soyundan geliyorlardı. Onların, İtil'i geçerek Avrupa'ya doğru yürüyen Hunlardan kopup güneye indikleri sanılmaktadır. Akhunların Çungorya bozkırlarından bugünkü Batı Türkistan'a geldikleri de ileri sürülmüştür. Bu Türk kavmi komşuları tarafından değişik adlarla anılmışlardır. Hintliler "Huna", İranlılar "Haytal", Bizanslılar "Hunnoi" ve "Eftalit" diyorlardı.
Akhunlar V. Yüzyılın ilk yarısında Sasanilerle savaşmışlar ve aynı yüzyılın ortalarına doğru büyük bir güce kavuşmuşlardır. Bu sırada Akhunların başında en büyük kağanları Ahşunvaz (Aksungur) bulunuyordu. O devirde Sasani ülkesinde başlayan taht kavgalarına karışan Akhun Kağanı, Asyada kendilerinden korkulan bir güç haline gelmiş, Sasani Devletinde çıkan Mazdek isyanının bastırılmasına yardımcı olmuştur.
Akşunvaz zamanında Afganistan yönünde fetihler devam etmiş, Kabil ve Kandehor yöresi ele geçirilmiştir. Bu bölge, Kabil'de oturan ve "Tiğin" ünvanını taşıyan bir kişi tarafından yönetilmeye başladı. Bu arada Akşunvaz, Sasani hükümdarı Firuz'u Horasan'da yenerek öldürdü ve Horasan'ın büyükçe bir bölümünü ülkesine kattı, İran'ı vergiye bağladı.
Kabil Tigini olan Toraman Hindistan'a yönelmiş, Ganj bölgesini fethettikten sonra daha güneye sarkmıştı. Toramana ölünce (502) yerine geçen oğlu fetihleri daha da genişletti. O, Budistelere sert davranmış ve pek çok Buda mabedini yıkmıştır. Hintçe unvan taşıyan bir tigin tarafından üç kitabe diktirilmiştir.
Akhunların sınırları VI. yüzyılın ilk yarısında en geniş şekline kavuştu; doğuda Karaşar'dan batıda Herat'a, kuzeyde Aral ve Balkaş'tan güneyde Pencap'a ve İndüs'ün güneyine kadar uzanıyordu.
Akhunlar kuzeydoğu komşuları olan Avarlar ile dostluk kurmuşlardı. Ayrıca Çin ile de ticarete dayalı ilişkileri sürüyordu. Onlar en parlak devirlerini yaşarken kuzeydoğuda Göktürkler tarih sahnesine çıktılar. Batıda da Sasaniler yeniden güçlenmeye başladılar. Akhunlar bu iki devletin kendilerine karşı yaptıkları anlaşma sonucunda güç durumunda kaldılar. 563-67 yılları arasında iki yönde yaptıkları savaşlar sonucu zayıf düştüler. 567 yılında Göktürklerin vurduğu son bir darbe ile yıkılan Akhunların toprakları sözü edilen iki müttefik devlet arasında paylaşıldı.
