GÖKTÜRK DEVLETİ (552 – 659)

• Göktürklerin kökeni Çin kaynaklarına göre Hunlara dayanmaktadır.
• 150 yılında Kuzey Hun Devleti’nin yıkılmasından sonra göçebe Oğuz boyları Avar Türklerinin egemenliğine girmişledir.
• Avarların egemenliğinde yaşayan Oğuz Türkleri Bumin Han önderliğinde ayaklanarak Avar egemenliğine son vermişler ve Ötüken merkez olarak Göktürk Devleti’ni kurmuşlardır (552).
• Tarihte Türk adıyla kurulan ilk devlettir.
• Teşkilatları ve köklü gelenekleri ile o zamana kadar Orta Asya’da kurulan devletlerin en büyüğü ve en önemlisidir. Yönetimleri altında Batı Türkistan hızla Türkleşmiştir.
• Bumin Han devletin kuruluşunda önemli hizmetleri bulunan kardeşi İstemi’yi batı topraklarına Yabgu olarak atadı.
• İstemi, batıda Sasanilerle ittifak yaparak Akhun Devleti’nin yıkışını sağladı (567). İpek Yolu üzerinde denetim kuruldu.
• Ancak İpek Yolu’nun denetimi üzerinde Sasanilerle anlaşmazlık çıktı. İstemi bu durum üzerine Bizans ile Sasanilere karşı İttifak kurdu. Sasaniler bu ittifakın saldırıları sonucu zayıfladı. Sasanilerin zayıflaması Hz. Ömer zamanında yıkılmalarını ve İran’ın Araplarca fethini kolaylaştırmıştır.
• Bumin’den sonra yerine oğlu Mukan Kağan geçti. Mukan zamanı Göktürklerin en parlak zamanıdır. Mukan, Cücenler’i tümüyle ortadan kaldırırken Çin’i de ağır vergiye bağlamıştır.
• Mukan’ın ölümünden sonra yerine geçen Tapo Han toprakların çok geniş oludğunu belirterek doğu topraklarını ikiye ayırdı. Türklerin yaşam şartlarına uymayan Budizme önem verdi. Bu durum devletin zayıflamasına neden oldu.
• Batı topraklarına yönetici olan İstemi’nin oğlu Tardu merkezden ayrı politika izledi.
• Tapo Han’ın ölümünden sonra merkezde iktidar kavgası başladı. Batı topraklarını yöneten Tardu devletten ayrıldı. Devlet Batı ve Doğu Göktürkler olmak üzere ikiye bölündü (581).
• Doğu Göktürkler 630 yılında uzun süredir devam eden Çin saldırılarına dayanamayarak onların egemenliğine girdiler.
• Batı Göktürkler de 659’da Çin tarafından yıkıldılar. Toprakları üzerinde daha sonra Türgişler devlet kurmuşlardır. Müslümanlarla ilk temasa geçen bunlardır.

II. GÖKTÜRK (KUTLUK) DEVLETİ (682 – 745)

• Çin egemenliğinde yaşayan Doğu Göktürkler, Kutluğ ve tecrübeli devlet adamı Tonyukuk’un çalışmaları sonucu ayaklanarak Çinlileri Türk illerinden çıkarmışlar ve Kutluk Devleti’ni kurmuşlardır.
• Kutluğ hakan ilan edildi “İlteriş” ünvanını aldı (devleti derleyip toplayan). Kutluğ, Çin’e seferler düzenleyip esir Türkleri kurtardı.
• Kutluğ Kağan’ın ölümünden sonra yerine geçen kardeşi Kapgan (Kapağan) Kağan Çin’i baskı altına alıp vergiye bağlarken bir yandan Çinlilerin kışkırttığı Türk kavimlerini yenilgiye uğrattı, diğer yandan da Çin’de dağınık olarak yaşayan Türk boylarını anayurda çekme siyaseti izledi. Devletin sınırları Seyhun’a kadar genişledi.
• Devlet, en güçlü dönemini Bilge Kağan, Gültekin ve Vezir Tonyukuk döneminde yaşamıştır.
• Vezir Tonyukuk, Kutluğ, Kapgan ve Bilge Kağanlara vezirlik yapmış ve devletin gerek kuruluşunda gerekse idaresinde çok önemli rol almıştır.
• Bilge Kağan döneminde Çin’e karşı başarılı bir politika izlendi, barışçı bir politika kurmaya önem verdi.
• Veraset Sistemini kendilerine uygulayıp Bilge siyasi, Gültekin askeri işleri yürütmüşlerdir (Bir örneğini de Selçuklularda, Tuğrul ve Çağrı Beyler uygulamışlardır).
• Kutluk Devleti Göktürk Devleti’nin devamı niteliğindedir.
• Tonyukuk ile ordu komutanı Gültekin’in ölümleri devleti sarsmıştır.
• Bilge’nin ölümünden sonra oğulları başarılı bir yönetim gösteremediler.
• Basmil, Karluk ve Uygurlar birleşerek Kutluk Devleti’ne son verdiler (745).

GÖKTÜRKLER

Türk Tarihi açısından en önemli yanları Türklerde “millet” duygusuna yol açmalarıdır. Tanrılarını Türk tanrısı olarak nitelemeleri tanrılarını millileştirmeleri tarihi kaynaklarca millet duygusunun gelişimine katkı olarak değerlendirilmiştir.

Vurgulamak gerekir ki bu dönemlerdeki “millet” veya “milliyetçilik” kavramı veya anlayışı bugünkü anlamdaki millet veya milliyetçilik anlayışı veya kavramından farklıdır. Zira eski Tüklerdeki millet kavramı aynı kavimden olan topluluğu (kavimdaş) veya aynı karından oluşan sosyal birimi (karındaş) karşılar. Bugünkü anlamlarıyla söz konusu kavramları veya anlayışları geçmişe olduğu gibi aktarmak, “tarih bilinci”nden yoksun olmak, tarih biliminin gerekçelerini çarpıtmakla eşdeğerdir. Nitekim Türklerce kurulmuş birçok devletin yine Türklerce yıkılmasını, bugünkü millet ve milliyetçilik anlayışıyla açıklamanın imkanı yoktur.

ORHUN ANITLARI

• Kutluk Devleti döneminde Orta Asya Türk Tarihi’nin en önemli kaynaklarından olan Orhun Yazıtları dikilmiştir. Türkler tarafından yazılan ilk belgelerdir. Türk Tarihinin ilk ulusal kaynaklarıdır.
• Anıtlar, Türk edebiyatının ilk eserleri olarak kabul edilmektedir. Bu yazıtlar, Göktürk Alfabesiyle hem Türkçe hem de Çince olarak Yolluğ Tigin tarafından yazılmıştır.
• Türklerin tarihte kendi elleriyle bıraktıkları ilk yazılı anıtlardır.
• Türk yazıcılığının yanında yazılı ilk Türk edebiyatını başlatmışlardır.
• Yazıtlarda “Türk” adı ilk kez bir milleti ifade etmek için kullanılmıştır. “Türk” adının geçtiği ilk Türkçe metin özelliğini taşır.
• Yazıtlar, Türklerin tarihlerinin araştırılmasına imkan veren ekonomik, sosyal ve kültürel hayatları ile ilgili bilgilere sahiptir.
• Bilge Kağan, Kültigin ve Vezir Tonyukuk adına yazılmışlardır.
• Göktürk Yazıtları da denilen kitabelerin ilki 720-25 arasında olan Vezir Tonyukuk tarafından kendisi için dikilmiştir. Bu kitabede Göktürk Devleti’nin nasıl kurulduğu ve kendi çalışmaları anlatılmıştır.
• Kitabelerin ikincisi Kültigin adına Bilge Kağan tarafından dikilmiştir ve Kültigin’in kahramanlıkları anlatılmıştır.
• Yolluğ Tigin, ilk Türk tarihçisi ve edebiyatçısı olarak anılmaktadır. Bir kısım tarihçiler Tonyukuk ile Yolluğ Tigin’i Türk edebiyatının ilk ismi olarak birlikte anmaktadırlar.
• Göktürk Yazıtları Danimarkalı Bilgin Thomsen tarafından okunmuştur (1893).