İlk Türk Devletlerinde Hukuki Yapı

İLK TÜRK DEVLETLERİNDE HUKUKİ YAPI

Hukuk, kişiler arasındaki ilişkileri düzenleyen kurallardır. Orta Asya Türk devletlerinde ve toplumunda, sosyal hayatı düzenleyici hukuk kurallarına dair özel bir belge yoktur. Bu yüzden hukuk konusu ile ilgili bu bilgileri, Çin yıllıkları ve Orhun Kitabeleri’nde öğrenmekteyiz.

Türklerde, yazılı olmamakla beraber, gelişmiş bir hukuk anlayışı vardı. Halkın devletle ve birbirleriyle ilişkilerini düzenleyen kurallara “töre” veya “türe” adı verilirdi.

Sosyal hayatı düzenleyen kurallar, Türk Toplumunda “Türk Töresi” denilen yazılı olmayan kurallardı ve toplum düzenini sağlayan ana prensiplerdi.

Töre hükümlerinin en önemli yanı, değişen zamana ve koşullara göre, devlet meclislerinin onayı ile değişebilmesiydi. Ancak, değişmeyen hükümleri de vardı. Bunlar, adalet, iyilik, eşitlik ve insanlık idi. Her konuda törenin ne olduğunu küçükler büyüklerden öğrenerek yetiştirilirdi. Adam öldürmek, soygun, hırsızlık ve hayvan kaçırmak, kesinlikle yasaktı ve töre hükümlerine uymayanlar, ağır şekilde cezalandırılırdı.

Türk devletlerinde sosyal düzeni sağlamada önemli yeri olan mahkemeler vardı. Mahkemelerin başında bulunan kişilere yargan denilirdi ve yarganlar adi suçlara bakarlardı. Suçluyu devlet takip eder ve cezasını verirdi. Kağan’ın başkanlık ettiği mahkemeye ise yargu (yüksek devlet mahkemesi) denilirdi. Burada siyasi nitelikli büyük suçlar görüşülürdü. Töre hükümlerinin hiç şaşmadan uygulandığı bu mahkemede siyasi suçlular yargılanırdı.

Türk töresi oldukça sert ve kesin hükümleri kapsıyordu. Ağır olan cezalar çok katı ve ödünsüz uygulanırdı. Ancak Türk töresi toplum yapısının belkemiğini oluşturduğundan uygulanan töreye, kimse itiraz edemezdi. Hükümdar bile töreye karşı gelemezdi.

Uygurlar Dönemi’nde ticari ilişkilerin gelişmesi ile şahıslar arasındaki anlaşmazlıkların, yazılı hale getirilmesi gereği ortaya çıktı. İlk yazılı hukuk belgeleri böylece meydana getirildi.

İslamiyet’in kabulünden sonra, Türk hukuku değişikliklere uğradı ve töreye dayalı örfi hukukla beraber İslam hukuku benimsendi.