3. İLK TÜRK DEVLET TEŞKİLATINDA KARAR VERME SÜREÇLERİNE HALKIN KATILIMI VE BUNUN ÖNEMİ
MECLİS VE HÜKÜMET
İlk Türk meclislerine toy, kurultay veya kengeş denilirdi. Bu meclisler, yılın belli zamanlarında toplanırlar ve devletin ana meselelerini görüşürlerdi. Meclise, asker – sivil bütün devlet adamları, boy beyleri, bağlı bulunan çeşitli kavimlerin yöneticileri ve hükümdar eşleri katılırdı. Meclis, hükümdar ölümü, savaş zamanı ve büyük milli felaketlerde toplanır, en üst düzeyde kararlar alırdı.
Meclislerin yanı sıra siyasi teşkilatlanmanın en önemli müessesesi hükümet (Ayukı) idi. Hükümet, hükümdarın emirlerini ve meclisin kararlarını uygular, icraat yapardı. Hükümetin, her biri değişik işlerle görevli üyelerine “buyruk” (bakan) deniliyordu. Hükümete, hükümdar adına ayguçı (başbakan) başkanlık ederdi. Ayguçı, hükümdar adına faaliyette bulunur, gerektiğinde ona hesap verir, düzenli olarak da hükümdarla görüşürdü. Tamgacı ise devletin çok önem verdiği dış siyaset işlerini yürüten görevlilerdi.
DEVLETİN MERKEZ DIŞI TEŞKİLATI
Orta Asya’da kurulan Büyük Hun Devleti’nin teşkilatı sonraki Türk devletlerine de örnek oldu. Bu bakımdan Orta Asya’da ortaya çıkan bazı teşkilat unsurları Türk devletlerinde yüzyıllarca devam ettirildi. Orta Asya’daki Türk Devletleri, yönetim bakımından Doğu-Batı veya Sağ-Sol kavramlarıyla ikiye ayrılmıştı. Devlet yönetimi bu isimlendirmelerle ikili teşkilat halindeydi. Devletin doğu kısmı idari bakımdan daha üstün mevkiye sahipti. Bu bakımdan Doğuda hakan otururdu. Hükümdarların en yakınlarından biri de yabgu ünvanıyla batıyı idare ederdi.
Yabgu iç işlerinde serbest, dış işlerinde büyük hakana bağlı hükümdardı. Tigin denilen hükümdar çocukları ve şad denilen hanedanın diğer mensupları ülkenin çeşitli yerlerinde üst yöneticiler olarak görev yaparlardı.
Bu mevkilerin yanı sıra: İnal, inanç, tarkan, bağa, tudun, çor, külüğ, çavuş, apa, ataman gibi ünvanlar taşıyan devlet görevlileri vardı. Bu ünvanları taşıyanlar genellikle asker şahıslardı.
