Türkiye Tarihi Ünitesi Ders Notu Konu Özeti

TÜRKİYE TARİHİ

 Anadolu’yu ebedi bir Türk vatanı haline getirenler Oğuz Türkleridir. Büyük Selçuklu Devleti’nin kurulmasından Malazgirt Zaferi’ne kadar geçen süre içinde, Anadolu’da Bizans’ın gücünü kırmaya yönelik akınlar yapıldı. Tuğrul Bey, Oğuzların Müslüman ülkeleri rahatsız etmelerini önlemek için, onları sistemli bir biçimde Anadolu’ya yerleştirdi. Böylece, hem İslamiyet’in koruyucusu sıfatıyla hareket ediyor, hem de Oğuzların yeni bir yurt edinmesini sağlıyordu. İbrahim Yinal ve Kutalmış Anadolu’ya girerek Bizans kuvvetlerini Pasinler’de yendiler. Daha sonra Alp Arslan fetih politikasına devam etti.

Anadolu’ya Türk akınlarının başlaması, Bizans üslerinin ele geçirilmesi, Anadolu’nun fethinin sistemli bir politika haline gelmiş olması, Selçukluların Anadolu’yu Oğuzlara yurt edindirmek istemeleri ve Anadolu’nun stratejik önemi Selçuklularla Bizans’ı Malazgirt’te karşı karşıya getirdi. Yapılan savaşı Alp Arslan kazandı. Malazgirt Zaferi Türkiye tarihi açısından bir dönüm noktası oldu. Bizans’ın Anadolu’daki gücü kırıldı. Türklere kesin biçimde Anadolu’nun kapısı açıldı. Türklerde Anadolu’yu yurt edinme düşüncesi oluştu. Kısa sürede Anadolu Türk vatanı haline geldi. Anadolu’da birçok devlet kuruldu. Suriye ve Anadolu’yu kaybetmesi Bizans’ı zor durumda bıraktı. Avrupa Bizans’ın yardımına koştu. Haçlı Seferleri düzenlendi.

İLK ANADOLU TÜRK BEYLİKLERİ

a) Saltuklular (1071-1202):

Erzurum merkez olmak üzere kuruldu. Haçlılara karşı mücadele etti. Türkiye Selçukluları Sultanı Rükneddin Süleyman tarafından ortadan kaldırıldı.

b) Danişmentliler (1072-1178):

Sivas merkez olmak üzere kuruldu. Haçlı ve Bizans’a karşı savaştı. Türkiye Selçukluları Sultanı II. Kılıç Arslan tarafından ortadan kaldırıldı.

c) Mengücekler (1072-1228):

Erzincan çevresinde kuruldu. Gürcü ve Rumlara karşı savaştı. Türkiye Selçukluları Sultanı I. Alaeddin Keykubad tarafından ortadan kaldırıldı.

d) Artuklular (11021409):

Anadolu’da üç kol halinde yaşadılar. Haçlılarla mücadele ettiler. Diyarbakır kolu Eyyubiler, Mardin kolu Karakoyunlular, Harput kolu ise Türkiye Selçukluları tarafından ortadan kaldırıldı.

e) Sökmenliler (Ahlatşahlar) (11101207):

Ahlat ve Van Gölü havzasında kuruldu. Eyyubiler tarafından ortadan kaldırıldı.

f) Dilmaçoğulları (10851394):

Bitlis yöresinde kuruldu. Haçlılara karşı mücadele etti. Akkoyunlular tarafından ortadan kaldırıldı

g) İnal (Yinal) Oğulları (1098-1183):

Diyarbakır merkez olmak üzere kuruldu. Haçlılara karşı başarılı savaşlar yaptı. Eyyubiler tarafından ortadan kaldırıldı.

h) Çubukoğulları (10851213):

Harput merkez olmak üzere kuruldu. Artuklular tarafından ortadan kaldırıldı.

i) Çaka Beyliği (10811093):

İzmir merkez olmak üzere kuruldu. Çaka Bey, Türkiye Selçuklu Sultanı I. Kılıç Arslan tarafından zehirlendi. Toprakları Bizans tarafından işgal edildi.

j) Tanrıvermişoğulları (10811093):

Efes yöresinde kuruldu. Çaka Bey’in öldürülmesinden sonra Bizanslılar İzmir yöresiyle birlikte Efes ve çevresini de alarak bu devlete son verdiler.

Anadolu’nun Türkleşmesine Katkıları:

  • Anadolu’nun Türkleşmesi hızlandı.
  • Bizans, Gürcü ve Ermenilerin gücü kırıldı.
  • Haçlılara karşı mücadele edildi.
  • Küçük yerleşim yerleri büyük Türk şehirleri haline getirildi.
  • Türkmen göçüyle Anadolu’da Türk nüfusu arttı.
  • Her tarafta kültür ve sanat eserleri yapıldı.
  • Avrupalılar, XII. yüzyıldan itibaren Anadolu’ya Türk diyarı demeye başladılar.

 

TÜRKİYE SELÇUKLULARI DEVLETİ

(1077-1308)

Süleyman Şah:

Kutalmış oğullarından Süleyman Şah, Konya ve çevresini Bizans’tan aldı. İznik’i alarak başkent yaptı. Bu başarısından dolayı, Melikşah ve Abbasi halifesi tarafından hükümdar ilan edildi. Böylece Anadolu Selçuklu Devleti resmen kuruldu. Süleyman Şah, Marmara kıyıları ve Kocaeli Yarımadası’nı ele geçirdi. Boğaz’ın Anadolu yakasını kontrol altına aldı. Bizans’ı vergiye bağladı. Adana ve Antakya’yı alarak Doğu’da genişleme siyaseti izledi. Bu durumdan rahatsız olan Suriye Selçuklu Sultanı Tutuş, Süleyman Şah’ı öldürttü (1086). Anadolu Selçuklu Devleti’nde fetret süreci yaşandı.

I.Kılıçarslan:

Bizans’ın entrikalarına kanarak Çaka Bey’i öldürdü. Haçlılara karşı başarılı savaşlar yaptıysa da, devlet merkezini Konya’ya taşımak zorunda kaldı. Suriye’ye yönelerek, Musul’u alması üzerine, Büyük Selçukluların gönderdiği kuvvetlere yenildi. Devlette yeniden fetret süreci yaşandı. Bizans, durumdan yararlanarak birçok yeri işgal etti.

I.Mesud:

Bir süre Danişment himayesinde kaldı. Danişment’te çıkan taht kavgasından faydalanarak Anadolu hakimiyetini yeniden Türkiye Selçukluları’na kazandırdı. Haçlılarla mücadele etti. Adalete dayalı bir yönetim uyguladı. 1156’da öldü.

II.Kılıç Arslan:

Anadolu birliğini kurmaya yöneldi. Danişmend beyliğine son verdi. Bizans’la saldırmazlık anlaşması yaptı. Fakat, anlaşmayı bozarak harekete geçen Bizans, Miryakefalon Savaşı’nda ağır bir yenilgiye uğratıldı (1176). Bizans’ın Anadolu’yu geri alma ümidi yok oldu. Anadolu kesin olarak Türk yurdu haline geldi. Bizans savunmaya çekildi.

II.Kılıç Arslan döneminde devlet yükselme sürecine girdi. ll. Kılıç Arslan, Türk hakimiyet anlayışına göre ülkesini on bir oğlu arasında paylaştı. Kendisi de Konya’ya yerleşti. 1192’de vefat etti.

I.Gıyaseddin Keyhüsrev:

Askeri harekatını ticari ve iktisadi hedeflere göre düzenledi. Antalya’yı alarak bir ticaret limanı haline getirdi. Denizcilik alanında faaliyet gösterdi. İznik Kralı ile yapılan savaşta şehid edildi (1211).

I.İzzeddin Keykavus:

Sinop’u alarak bir ticaret limanı haline getirdi. Kıbrıs’la ticari ilişkileri geliştirdi. 1220’de öldü.

I.Alaeddin Keykubad:

Moğol tehlikesi karşısında bazı tedbirler aldı. Önemli şehirlerin surlarını onardı. Erzincan’ı alarak Mengüceklilere son verdi. Kırım’a donanma gönderdi. Harzemşahların Moğollarla mücadele halinde olması Türkiye Selçuklularının işine geliyordu. Fakat, Harzemşah’ın Anadolu’da ilerlemesi ilişkileri bozdu. “Yassı Çemen” denen yerde yapılan savaşı Türkiye Selçukluları kazandı. (1230). Harzemşah Devleti zayıfladı ve daha sonra Moğollar tarafından yıkıldı. Harzemşah’ın yıkılmasıyla, Anadolu ile Moğollar arasındaki tampon bölge ortadan kalktı.

I.Alaeddin Keykubad döneminde Türkiye Selçukluları siyasi, iktisadi ve kültürel bakımdan en parlak dönemini yaşadı.

Moğol İstilası ve Kösedağ Savaşı:

II.Gıyaseddin Keyhüsrev’in zayıf kişiliği bunalımlara yol açtı. Yönetimde etkinlik kazanan Sadeddin Köpek’in icraatları tepki çekti. Ayrıca, Türkmenlerin iktisadi sıkıntılarını koz olarak kullanan Baba İshak, dini nitelikli bir isyan çıkardı. İsyanın Selçuklu gücünün zayıflığını açığa çıkarması Moğolları cesaretlendirdi. Moğollar Anadolu’yu istilaya yöneldiler. Kösedağ Savaşı’nda Selçuklu ordusu ağır bir yenilgi aldı (1243). Selçuklu yıkılma sürecine girdi. Anadolu’da Moğol hakimiyeti süreci başladı. Anadolu Türk siyasi birliği bozuldu. Anadolu ekonomisi ve ticareti büyük bir zarar gördü.

                Türkiye Selçukluları Devleti’nin Yıkılışı:

Kösedağ Savaşı’ndan sonra Anadolu Selçuklu Devleti’nin siyasi otoritesi sarsıldı. Selçuklu komutanları kendi başlarına hareket eder oldular. Selçuklu toprakları üzerinde çok sayıda beylik kuruldu. Selçuklu hükümdarları Moğollar tarafından atanmaya başlandı. Moğolların Anadolu’da baskıları arttı. Bu arada Memluk Sultanı Baybars Anadolu’yu Moğolların baskısından kurtarmak üzere Elbistan’a gelerek Moğol ordusunu ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu olay Moğolların intikam hırsıyla saldırılarını daha da artırmalarına neden oldu. Anadolu tamamen Moğol kontrolüne geçti. Selçuklu sultanlığı sembolik bir makam haline geldi. Son Selçuklu hükümdarı II. Mesud döneminde devlet düzeni iyice sarsıldı. Hemen her yerde isyanlar çıktı. II. Mesud’un 1308’de ölümü üzerine Türkiye Selçukluları Devleti sona erdi. 

Uclarda Hayat ve Beylikler

Türkiye Selçukluları, kuruluşundan itibaren sınırlarında düzenli bir uc teşkilatı kurmuştu. Her ucun başında bir uc beyi bulunurdu. Bunlar yarı bağımsızdı. Uc bölgeleri, güneyde Ermenilere ve Kıbrıs Krallığı’na, kuzeyde Rumlara, batıda ise Bizans’a karşı kurulmuştu.

Uc bölgelerinin her birine bir vali veya komutan tayin ediliyordu. Kösedağ Savaşı’ndan sonra Anadolu Moğol tahakkümüne girince bu uc beyleri bulundukları yerlerde birçok beylik kurdular. Selçuklulardaki otorite zayıflığından yararlanarak bağımsızlıklarını ilan ettiler.

Karamanoğulları:

Konya ve Karaman yöresinde kuruldu. Kendilerini Türkiye Selçuklularının devamı sayarak Osmanlılarla rekabete giriştiler. Osmanlı’yı en fazla uğraştıran beylik haline geldiler. Karaman ülkesi Fatih tarafından Osmanlı topraklarına katıldı.

Germiyanoğulları:

Kütahya ve Eskişehir yöresinde kuruldu. II. Murat döneminde vasiyet yoluyla Osmanlı’ya kaldı.

Karesioğulları:

Balıkesir dolaylarında kuruldu. Bizans’a karşı bir donanma kurdular. Orhan Bey tarafından Osmanlı topraklarına katıldı.

Hamidoğulları:

Borlu ve Eğridir dolaylarında kuruldu. II. Murat döneminde Osmanlı’ya katıldı.

Aydınoğulları:

Aydın ve İzmir yöresinde kuruldu. Donanma kurarak Ege Adaları’na sefer düzenledi. II. Murat döneminde Osmanlı’ya katıldı.

Saruhanoğulları:

Manisa ve çevresinde kuruldu. I. Mehmet döneminde Osmanlı’ya katıldı.

Menteşeoğulları:

Muğla ve çevresinde kuruldu. II. Murat döneminde Osmanlı’ya katıldı.

İsfendiyaroğulları:

Kastamonu ve Sinop çevresinde kuruldu. Fatih tarafından yıkıldı.

Eretnaoğulları:

Sivas sonra Kayseri civarında kuruldu. Eretna valisi Kadı Burhaneddin tarafından yıkıldı.

Kadı Burhaneddinoğulları:

Eretna Beyliği yerine kuruldu. Yıldırım Bâyezid döneminde Osmanlı topraklarına katıldı.

Dulkadiroğulları:

Elbistan civarında kuruldu. Yavuz Sultan Selim, Turnadağ Savaşı’yla beyliğe son verdi.

Ramazanoğulları:

Adana ve çevresinde kuruldu. Yavuz Sultan Selim döneminde Osmanlı’ya bağlandı.

Anadolu’da Kurulan Diğer Devletler

1)            Karakoyunlular Devleti (1365-1469):

Oğuz boylarından olan Karakoyunlular, Moğol istilasından sonra Doğu Anadolu’ya gelerek Erzurum, Erciş ve Musul dolaylarına hakim oldular. Daha sonra Tebriz merkez olmak üzere bağımsız bir devlet kurdular. Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan bu devlete son verdi (1469).

2)            Akkoyunlular Devleti (13501502):

Timur’un, kendi hizmetinde olan Kara Yülük Osman’a Diyarbakır ve yöresini ıkta olarak vermesiyle devletin temeli atıldı. Uzun Hasan döneminde Osmanlılarla yapılan Otlukbeli Savaşı’nın kaybedilmesi devletin yıkılma sürecini başlattı. Safevi hükümdarı Şah İsmail bu devlete son verdi (1502).

KÜLTÜR  VE  MEDENİYET

Devlet Yönetimi:

Eski Türk egemenlik anlayışı Anadolu Selçuklularında da vardı.  Hükümdarlık babadan oğula ve kardeşlere geçebilirdi. Şehzadeler, küçük yaşta bilim adamlarının yanında eğitim görür; daha sonra Atabey gözetiminde sancaklara gönderilirdi.

Türkiye Selçuklularında merkez teşkilatı Büyük Selçukluların bir devamıydı. En üst yönetim organı Büyük Dîvân idi. Devlet işleri ile ilgili bütün kararlar burada alınırdı.

Türkiye Selçuklularında ülke vilayetlere ayrılmıştı. Vilayetlerin bir kısmı Selçuklu ailesinden gelen melikler tarafından yönetilirdi. Bazı vilayetlerin yönetimi doğrudan Büyük Dîvân’a bağlıydı. Sınır vilayetleri ise uc beyleri tarafından yönetilirdi.

Ordu Teşkilatı:

Türkiye Selçukluları ordusu, Hassa (Gulâm) askerleri, Ikta (Dirlik) ordusu, Türkmenler, bağlı devletlerin kuvvetleri ve ücretli askerlerden oluşurdu. Donanmaya da önem verilmiş, Sinop, Alanya, ve Antalya gibi yerlerde tersaneler kurulmuştu.

Toprak Yönetimi:

Fethedilen yerler devletin malı sayılırdı. Toprak has, ıkta ve vakıf şeklinde bölümlere ayrılmış, Büyük Selçuklulardaki uygulama devam ettirilmiştir.

Hukuk Sistemi:

Hukuk sistemi, şer’i ve örfi olmak üzere ikiye ayrılıyordu. Şer’i davalara kadı, örfi davalara emiri dâd, askeri davalara ise kazasker bakardı.

Sosyal ve İktisadi Hayat:

Esnaf ve zanaatkarlar loncalar (ahi teşkilatı) etrafında örgütlenmişlerdi. Lonca mensupları arasında sıkı bir dayanışma, karşılıklı bir denetim vardı. Zaruri ihtiyaç ürünleri yurt içinde imal edilir; lüks eşya ve baharat ise dışarıdan alınırdı. Dokumacılık ve dericilik hayli gelişmişti.

Türkiye Selçuklularında ticaret devletin ana politikasını belirleyen faktörlerden biriydi. Anadolu’nun coğrafi konumu sebebiyle taşıdığı büyük önemi kavrayan Selçuklu sultanları Türkiye’yi kıtalararası bir transit ticaret merkezi haline getirmeyi başardılar. Politikalarını ve askeri harekatlarını iktisadi amaçlara göre düzenlediler. Ticareti geliştirmek için, yabancılardan alınan gümrük vergilerini azalttılar. Eşkıya ve korsan saldırılarına karşı devlet sigortası uyguladılar. Ticaret yolları üzerinde birçok kervansaray yaptılar. Kervansaraylarda, yerli ve yabancı bütün tüccar ve yolculara din farkı gözetmeksizin ücretsiz hizmetler sundular.

Türkiye Selçuklularında maliye işlerine Divânı İstifâ denen bir daire bakardı. Devletin başlıca gelirleri gümrük vergileri, zirai ürünlerden alınan öşür ve haraç, maden gelirleri, bağlı devlet ve beyliklerin gönderdikleri vergi ve hediyeler ile ganimetlerin beşte birinden meydana geliyordu.

Dil ve Edebiyat:

Türkçe’nin devlet dili olarak yerleşip gelişmesinde Türkmen beylerinin hizmeti vardır. Karamanoğlu Mehmet Bey çıkardığı bir fermanla Türkçe’yi resmi dil ilan etti. XIV. yüzyılda milli bir edebiyat oluştu. Tasavvuf Edebiyatı büyük gelişme gösterdi. Bu edebiyatın en büyük siması Mevlana’dır. Dil ve şekil yönünden milli bir Tasavvuf Edebiyatı doğdu. Bunun en güçlü temsilcisi Yunus Emre’dir.

Bilim ve Sanat:

Türkiye Selçukluları döneminde tarih yazıcılığı önem kazandı. Haçlı seferleri ve Moğol istilasının olumsuz etkisine rağmen bayındırlık faaliyetleri çok gelişti. Birçok eser yapıldı. Selçuklu mimarlığında ilk yapılar camilerdir. Değişik planlara göre inşa edilen camilerin çoğu çok sütunludur. Bunların en önemlileri Konya ve Niğde’deki Alâeddin Camileri ile Sivas ve Malatya’daki Ulu Camilerdir.

Bir toplumun kültür düzeyini belirleyen unsurların başında okullar gelir. Selçuklular döneminde hemen her ilde bir ya da birden fazla medresenin bulunuşu, şehirlerin ulaştığı yüksek kültürel düzeyi gösterir. Medreselerde tabii ve dini bilimler okutulmaktaydı. Tıp alanında öğrenim yapan medrese ve hastaneler oldukça yaygındı

Sivil mimarinin en güzel örneklerinin başında köşk ve saraylar gelir. Kervansaraylar, Selçuklu saltanatının gücünü ve yönetim anlayışını gösteren önemli kuruluşlardır. Dârüşşifâ veya şifâhâneler, bir nevi günümüzün hastaneleridir. Selçuklularda süsleme, çinicilik, halıcılık gibi el sanatları son derece gelişmiştir. Süslemelerde hayvan ve insan figürleri de kullanılmıştır.

MOĞOL İSTİLASI ve SONRASI

1) Moğol İmparatorluğu:

Cengiz ismini ve Han ünvanını alan Temuçin, 1196’da Moğol Devleti’ni kurdu. Türkler, Hun ve Göktürk devirlerinden sonra üçüncü kez Cengiz İmparatorluğu döneminde tek bir bayrak altında toplandılar. Moğolların önünden kaçan Türkmenlerin çoğu Anadolu’ya yerleşti. Bu yerleşme Anadolu’nun Türkleşmesine etki etti. Cengiz Han daha hayatta iken ülkesini oğulları arasında paylaştı.

Altınordu Hanlığı: Karadeniz’in kuzeyinde kuruldu (1227). Zamanla bir Türk İslam devleti haline geldi. Timur tarafından yıkıldı (1402). Toprakları üzerinde Kırım, Kazan, Özbek hanlıkları kuruldu.

İlhanlılar: Hülagu tarafından kuruldu (1256). İran ve Azerbaycan’a hakim oldu. Bağdat’ı işgal ederek Abbasi Devleti’ni yıktı. Anadolu’yu hakimiyet altına aldı. İlhanlı Devleti içerden yıkıldı (1336).

Çağatay Hanlığı: Maveraünnehir çevresinde kuruldu (1227). Zamanla İslamiyet’i benimsediler.

Kubilay Hanlığı: Moğolistan’da kuruldu (1280). Kısa sürede varlıkları sarsılarak Çinlileştiler.

2)Timur İmparatorluğu:

Timur, Çağatay Devleti’nin topraklarını ele geçirdi (1369). Horasan ve Azerbaycan’ı aldı. Altınordu Devleti’ni yıktı. Karakoyunlu topraklarını zaptetti. Ankara Savaşı’nda Yıldırım’ı esir aldı. Siyasi açıdan İslam dünyasına zarar verdi.

3) Safeviler Devleti:

Akkoyunlulardan sonra İran’da bir Türk kavmi olan Safeviler iktidarı ele aldılar (1502). Osmanlı ile uzun süren mücadelelere girdiler. Yavuz, Çaldıran Savaşı’nda Safevileri yenilgiye uğrattı.

4) Babür Devleti:

Hindistan’da Pencab ve Delhi bölgelerinde kuruldu. (1526). İngilizlerin Hindistan’ı sömürgeleştirmesi üzerine Babür Devleti yıkıldı (1858).

Not: Moğollar İslam dünyasını işgal ettiler. Fakat, köklü bir kültüre sahip olmadıkları için, işgal ettikleri yerlerin kültürel potasında eridiler. Moğolların çoğu Müslüman oldu. İslamiyet’i benimsedikten sonra, İslam kültürünün gelişimine katkıda bulunarak atalarının yıkımının izlerini silmeye çalıştılar.

YÖNERGE

  • Anadolu Selçuklularının Antalya ve Sinop gibi limanları almaya önem vermeleri, askeri hedeflerin iktisadi amaçlara göre belirlendiği yargısı ile açıklanabilir.
  • Anadolu Selçuklularının kazandığı Yassı Çemen Savaşı’nın Selçuklu ülkesinin Moğol istilasına uğramasına zemin hazırlaması, bazı zaferlerin uzun vadede olumsuz sonuçlara da yol açabileceğini gösterir.
  • İlk Müslüman Türk devletlerinde başa geçen kişilerin Abbasi halifesinden hükümdarlık belgesi almaları, hükümdarların otoritelerini dine dayandırarak güç kazanmak istediklerini göstergesidir.
  • Kösedağ Savaşı’ndan sonra Anadolu Selçukluları ülkesinde çok sayıda beyliğin kurulması, Anadolu’da siyasal birliğin bozulduğunun bir kanıtıdır.
  • Selçuklu topraklarında çok sayıda tarikatın kurulup gelişmesi, Türk devletlerinde din ve vicdan özgürlüğü bulunduğu yargısını doğrular.
  • Anadolu Selçukluları Devleti’nin, toprağını ekip biçmeyen kişinin elinden toprağı alması, üretimin sürekliliğini korumanın devletin temel bir politikası olduğunu gösterir.
  • Selçuklu ülkesinde çok sayıda esnaf teşkilatının (loncanın) kurulması, toplumda “meslek dayanışmasına” önem verildiğinin bir göstergesidir.
  • Selçuklu şehirlerinin tümünde bir ya da birden fazla medresenin bulunması, şehirlerin ulaştığı kültür düzeyinin yüksekliğiyle açıklanabilir.
  • Selçuklu şehirlerinin genellikle medreselerin etrafında kurulup gelişmesi, kültürel kurumların toplum hayatındaki önemini gösterir.
  • Anadolu Selçukluları Devleti’nin yabancılara gümrük indirimi gibi kolaylıklar sağlaması, ülkeyi bir “transit ticaret merkezi” haline getirmenin devlet politikası haline getirildiğini gösterir.

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Bu site, istenmeyenleri azaltmak için Akismet kullanıyor. Yorum verilerinizin nasıl işlendiği hakkında daha fazla bilgi edinin.