Osmanlı Devleti Gerileme Dönemi Kısa Özeti

OSMANLI DEVLETİ’NİN GERİLEME DÖNEMİ

Osmanlı tarihinde Karlofça Antlaşması’ndan (1699) başlayarak, Yaş Antlaşması’na kadar (1792) geçen süreye Gerileme Dönemi denilmiştir.
Osmanlı devleti XVIII. yy.’da Karlofça ve İstanbul Antlaşmaları’yla kaybettiği toprakları geri almak için Rusya, Avusturya, Venedik ve İran’la savaşmıştır.
Gerileme Dönemi Padişahları Şunlardır:
1. III. Ahmet (1703-1730)
2. I. Mahmut (1730-1754)
3. III. Osman (1754-1757)
4. III. Mustafa (1757-1774)
5. I. Abdülhamit (1774-1789)
6. III. Selim (1789-1807)

Edirne Olayı (1703)
II. Mustafa Karlofça Antlaşması’ndan sonra Edirne’ye çekilmiş, devlet işlerini hocası Şeyhülislam Feyzullah Efendi’ye bırakmıştı. Feyzullah Efendi padişahın güvenini kullanarak, yakınlarını yüksek memurluklara getirmişti.
Padişahın Edirne’de oturması ve orada saray yapması bir çok devlet erkanını telaşa düşürdü. Bunun üzerine devlet erkanı padişahın İstanbul’a gelmesini istediler. II. Mustafa İstanbul’a gelmeyince isyan çıkmıştır. İsyancılar Edirne üzerine yürüdüler, Şeyhülislam Feyzullah Efendi önce hapsedilmiş, sonrada idam edilmiştir .II. Mustafa ise tahttan indirilerek yerine III. Ahmet tahta çıkarılmıştır.

Prut Seferi (1711)
Nedenleri:
– Rusya’nın Lehistan’ın iç işlerine karışması
– Rus Çarı Deli Petro’ya yenilen Demirbaş Şarl’ın Osmanlı Devleti’ne sığınması üzerine Rusya’nın Osmanlı’ya saldırmasıdır.
Sadrazam Baltacı Mehmet Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu Rus kuvvetlerini Prut ırmağında sıkıştırmasına rağmen yeniçerilere güvenemediğinden Prut Antlaşması’nı imzalamıştır (1711). Bu antlaşmaya göre;
– Azak kalesi Osmanlılara geri verilecekti.
– Ruslar Karadeniz’de gemi bulunduramayacaktı.
– Ruslar İstanbul’da devamlı elçi bulundurmayacaktı.
* Prut Antlaşması’yla Rusya’ya İstanbul Antlaşması’yla verilen ayrıcalıklar geri alınmıştır. Fakat Gerileme Dönemi’nde Osmanlı Devleti’ne en fazla zarar verecek olan Rusya’ya karşı önemli bir sonuç alınamamıştır.
* Osmanlı Devleti’nin 18. yy.’da savaştığı devletlerin başında Rusya gelmekteydi. Rusya’nın başında bulunan Deli Petro’nun amacı ülkesini kalkındırmak ve açık denizlere çıkmaktı. Bu yüzden Rusya Baltık denizinde söz sahibi olan İsveç, Karadeniz hakimiyetini elinde tutan Osmanlı Devleti’yle savaşmıştır.

Rusya’nın Osmanlı Devleti Üzerindeki Genel Politikası:
– Önce Karadeniz’e inmek, sonra da boğazlara yerleşerek sıcak denizlere ulaşmak,
– Osmanlı hakimiyetindeki Ortodoksların koruyuculuğunu üstlenmek.
– Balkanlar’ı ele geçirmekti.

Osmanlı Venedik ve Avusturya Savaşları (1715-1718)
Nedeni: Venedik Karlofça Antlaşması’yla ele geçirdiği Mora’daki Hıristiyan halka kötü davranıyordu. Hıristiyan halkın Osmanlı’dan yardım istemesi üzerine Venedik’e savaş açıldı (1715).
Osmanlı donanması Mora’yı alarak Korfu’yu kuşattı. Avusturya Karlofça Antlaşması’nın bozulduğunu ileri sürerek Venedik’in yanında savaşa girdi. Avusturya’nın savaşa girmesiyle yenilmeye başlayan Osmanlı Devleti Sırbistan ve Belgrad’ı kaybetti. Bunun üzerine yeni sadrazam olan Nevşehirli Damat İbrahim Paşa İngiltere ve Hollanda’nın (Felemenk) araya girmesiyle Pasarofça Antlaşması’nı imzaladı (1718). Buna göre;
– Yukarı Sırbistan, Belgrat, Banat yaylası ve Eflak’ın batısı Avusturya’ya kaldı
– Dalmaçya ve Arnavutluk kıyısındaki bazı kaleler Venedik’e verilirken,
– Mora ve Girit Osmanlılar’da kaldı.
* Osmanlı Devleti’nin Karlofça Antlaşması’ndan sonra toprak kaybettiği ikinci önemli antlaşmadır.
* Avrupa’nın üstünlüğü kabul edilmiş ve batılılaşma yönündeki ıslahatların başlamasına neden olmuştur (Lale devri).
* Pasarofça Antlaşması’nın imzalanmasına yardımcı olduklarından Osmanlı Devleti İngiltere ve Hollanda’ya kapitülasyonlar vermiştir.
* Pasarofça Antlaşması’ndan sonra Avusturya ile Rusya Osmanlı Devleti’ne karşı gizli bir ittifak yapmıştır.

Osmanlı – İran İlişkileri (1723-1746)
İran Safevi Devleti’nin sünni halka baskı yapması üzerine III. Ahmet İran’a karşı savaş açtı (1723). Tiflis ve Hoy işgal edildi. Bu sırada Rusya’nın İran topraklarına girmesi üzerine Osmanlı Devleti de Rusya üzerine ilerledi. Savaşı göze alamayan Rusya ile İstanbul Antlaşması (1724) imzalandı. Bu antlaşmayla;
– Rusya, Dağıstan ve Hazar kıyılarını alırken,
– Osmanlılar, Karabağ, Revan ve Tebriz’i ele geçirmişlerdir.
Osmanlı – İran İlişkileri (1723-1746)
İran Safevi Devleti’nin sünni halka baskı yapması üzerine III. Ahmet İran’a karşı savaş açtı (1723). Tiflis ve Hoy işgal edildi. Bu sırada Rusya’nın İran topraklarına girmesi üzerine Osmanlı Devleti de Rusya üzerine ilerledi. Savaşı göze alamayan Rusya ile İstanbul Antlaşması (1724) imzalandı. Bu antlaşmayla;
– Rusya, Dağıstan ve Hazar kıyılarını alırken,
– Osmanlılar, Karabağ, Revan ve Tebriz’i ele geçirmişlerdir.

1725-1732 Osmanlı – İran Savaşları:
İran Şahı’nın İstanbul Antlaşması’nı tanımaması üzerine yeniden savaş başlamıştır. İran bu savaşta kaybettiği toprakları geri alır. III. Ahmet’in yerine tahta geçen I. Mahmut ise İran ordusunu yenmeyi başarmıştır. Bunun sonucunda Ahmet Paşa Antlaşması imzalanmıştır (1732). Bu antlaşmayla önemli bir değişiklik olmamıştır.
1732-1746 Osmanlı – İran Savaşları:
İran’da tahta geçen ve Afşar Türkleri’nden olan Nadir Şah, Ahmet Paşa Antlaşması’nı tanımayarak Osmanlı-İran savaşlarını başlatmıştır. Savaşta iki tarafta üstünlük sağlayamayınca Kasr-ı Şirin Antlaşması temel olmak üzere yeni bir antlaşma imzalanmıştır (1746).
– 1746 Antlaşmasından günümüze kadar İran’la ciddi bir mücadele olmamış ve Türk İran sınırı kesinleşmiştir.

Osmanlı – Rus ve Avusturya Savaşları (1736-1739)
Nedenleri:
– Rusya’nın Kırım’ı ele geçirmek ve Osmanlı hakimiyetindeki ortodoksları egemenliği altına almak istemesi
– Avusturya’nın Sırbistan, Bosna ve Hersek’i ele geçirmek istemesi.

Rusya’nın Kırım’a saldırması üzerine savaş başladı. Avusturya’da Rusya’nın yanında savaşa girdi. Osmanlı Devleti buna rağmen her iki cephede de başarılı olmuştur. Fransa’nın araya girmesiyle Belgrat Antlaşması imzalanır (1739). Buna göre;
– Rusya savaşta aldığı yerleri geri verecekti.
– Azak kalesi, yıkılmak şartıyla Rusya’ya bırakılacaktı.
– Rusya Karadeniz’de ticaret gemisi bulunduramayacaktı.
– Rus Çarı protokol bakımından Avusturya kralına eşit sayılacaktı.
– Avusturya Pasarofça Antlaşması ile aldığı yerleri geri verecekti.

* Osmanlı Devleti’nin XVIII. yy.’da imzalamış olduğu en kazançlı antlaşmadır.
* Karadeniz yeniden Türk gölü haline gelmiştir.
* Belgrat Antlaşması’na arabuluculuk yaptığından I. Mahmut tarafından Fransa’ya 1740 kapitülasyonları verilmiş, böylece kapitülasyonlar sürekli hale getirilmiştir.
* Osmanlı Devleti askeri ıslahatların etkisiyle özellikle Avusturya cephesinde büyük başarılar elde etmiştir (Humbaracılar I. Mahmut).

1768-1774 Osmanlı – Rus Savaşı
Nedeni:
Osmanlı Devleti’yle Rusya arasında tampon ülke durumunda olan Lehistan’ın Rus işgaline uğraması üzerine Osmanlı Rus savaşı başlamıştır.
Rusya karşısında Osmanlı Devleti bozguna uğramış, İngilizlerin yardımıyla Cebelitarık boğazından geçen Rus donanması Çeşme’de Osmanlı donanmasını yakmıştır (1770). Bunun üzerine III. Mustafa üzüntüsünden ölmüş, yerine geçen I. Abdülhamit Prusya’nın arabulucuğu ile Küçük Kaynarca Antlaşmasını imzalamıştır (1774). Buna göre;
– Kırım’a bağımsızlık verilecekti. Kırım hanları yalnız din bakımından Osmanlı halifelerine bağlı kalacaktı.
– Kerç, Yenikale, Dinyeper ırmağı ağzındaki kaleler ve Azak kalesi etrafındaki topraklar Rusya’ya bırakılacaktı.
– Rusya işgal etmiş olduğu Eflak ve Boğdan ile Akdeniz’de işgal etmiş olduğu adaları bazı şartlarla Osmanlılara geri verecekti.
– Ruslar Karadeniz, Akdeniz ve diğer Türk sularında serbestçe ticaret yapabilecek, Fransa ve İngiltere’ye verilmiş olan kapitülasyonlardan yararlanabilecekti.
– Ruslar gerekli gördükleri yerlerde konsolosluk açabilecekti.
– Ruslar Osmanlı uyruğundaki Ortodoksların haklarını koruyacaktı.
– Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş tazminatı ödeyecekti.
– Rusya, Karadeniz’de donanma bulundurabilecek Rus ticaret gemileri boğazlardan serbestçe geçebilecekti.

* Kırım’a bağımsızlık verilmesiyle ilk defa müslüman bir yer elimizden çıkmıştır.
* Osmanlı Devleti ilk kez savaş tazminatı vermiştir.
* Rusya, Osmanlı hakimiyetindeki Ortodoksların haklarını korumak bahanesiyle Osmanlı Devleti’nin içişlerine karışmaya başlamıştır.
* Karadeniz’in bir Türk gölü olma özelliği sona ermiştir.

Not: Rusya’nın Balkanlar’da ilerlemesi Avusturya’nın hoşuna gitmemiş, Osmanlı Devleti’yle gizli bir antlaşma yapmıştır. Prusya ise Avusturya’ya Osmanlı Devleti’nden ayrılarak Lehistan’ı paylaşmayı önermiş, bunun sonucunda Lehistan, Rusya, Avusturya ve Prusya arasında paylaşılmıştır.
Kırım Meselesi:
Kırım, Küçük Kaynarca Antlaşması’yla bağımsız olmuştu. Fakat Rusya’nın asıl amacı Kırım’ı Rusya’ya bağlamaktı. Kırım’da çıkan isyanları bahane eden II. Katherina Kırım’ı Rusya’ya bağladığını ilan etti. Osmanlı Devleti bunu kabul etmeyince Rusya Kırım’a girdi. Fransa’nın araya girmesiyle Aynalı Kavak Tenkihnamesi (düzeltme) imzalandı (1779). Buna göre;
– Rusya Kırım’dan askerlerini geri çekecekti.
– Osmanlı Devleti Şahin Giray’ın hanlığını tanıyacaktı.
Fakat Kırım’da halk Şahin Giray’a karşı isyan edince, Şahin Giray Rusya’yı yardıma çağırdı. Bunun sonucunda halk kılıçtan geçirildi. Rusya Kırım’ı ilhak etti (1783).
1787-1792 Osmanlı – Rus Savaşı
Nedeni:
Rusya ile Avusturya’nın Osmanlı topraklarını paylaşmak için aralarında anlaşmalarıdır.
Rusya’nın amacı merkez İstanbul olmak üzere Balkanları da içine alan “Dakya” devletini kurmaktı.
Bu durum İngiltere’yi rahatsız ettiğinden Osmanlı Devleti’ni savaşa kışkırttı. Prusya’da Osmanlı Devleti’ni destekleyeceğini söyleyince Osmanlı Devleti Rusya’ya savaş açtı. Avusturya’da Rusya’nın yanında savaşa girdi. Osmanlı Devleti Rusya ve Avusturya karşısında bozguna uğradı.Bundan kısa bir süre sonra Osmanlı Devleti 1790’da Rusya’ya karşı Prusya’yla ittifak yaptı. Fransız İhtilalinin çıkmasıyla Avusturya’yla Ziştovi Antlaşması imzalandı (1791). Buna göre;
– Avusturya bu savaşta Osmanlı Devleti’nden aldığı yerleri geri verecekti.
Avusturya’nın savaştan çekilmesi üzerine yalnız kalan Rusya ile Yaş Antlaşması imzalanmıştır (1792) .
Buna göre;
– Kırım’ın Rusya’ya ait olduğu onaylandı.
– Özi Kalesi Rusya’ya bırakılırken, Dinyester Irmağı, iki ülke arasında sınır oldu.
– Doğu’da Osmanlı-Rus sınırı savaştan önceki duruma getirildi.
* Kırım kesin olarak elimizden çıkmış, Rusya Avrupa’nın en büyük gücü haline gelmeye başlamış, Osmanlı Devleti ise dağılma sürecine girmiştir. Ayrıca Rusya güneye inerek Osmanlı üzerindeki etkisini daha da arttırmıştır.

Osmanlı-Fransız İlişkileri
Napolyon’un Mısır’ı İşgali (1798)
Osmanlı-Fransız ilişkileri 16. yy.’dan başlayarak 18. yy.’ın sonuna kadar dostane şekilde gelişmişti. Fakat Fransız İhtilalinden sonra Fransa Osmanlı Devleti’ne karşı harekete geçmiştir. Bunun başlıca iki nedeni vardır:
1. Fransa’nın Osmanlı Devleti’ni parçalayarak zengin Mısır topraklarını ele geçirmek istemesi.
2. Fransa’nın Mısır’ı ele geçirerek, İngiltere’nin Uzakdoğu ve Ortadoğu’daki sömürgeleriyle bağlantısını kesmek istemesi.

Osmanlı Devleti, Mısır’ı işgal eden Fransa’ya karşı İngiltere ve Rusya ile işbirliği yaptı (1798). Napolyon Osmanlı kuvvetlerini barışa zorlamak için “Akka” kalesini kuşattı. Fakat Ahmet Cezzar Paşa komutasındaki Nizam-ı Cedit ordularına yenildi. Çok zor duruma düşen Napolyon gizlice Mısır’ı terk etti. Bir süre sonra da Fransızlar’la El-Ariş Antlaşması (1801) imzalandı. Buna göre;
– Fransızlar kısa zamanda Mısır’ı boşaltacaklardı.

XVIII. YÜZYIL ISLAHATLARI
XVIII. yy. ıslahatları ilk kez Avrupa’daki gelişmelerden yararlanılarak yapılan ıslahatlardır. Fakat bu ıslahatlar menfaat çevreleri tarafından kesintiye uğradığından sürekli olamamıştır. XVIII. yy. ıslahatlarının büyük çoğunluğu askeri alanda yapılmıştır.

1. LALE DEVRİ ISLAHATLARI (1718 – 1730)
Zevk ve eğlence devri olaarak bilinen lale devri 1718 Pasarofça antlaşması’ndan 1730 Patrona Halil Ayaklanması’na kadar olan dönemi kapsar. Bu dönemde;ü
– İlk Türk matbaası ve İtfaiye bölüğü oluşturuldu.
– İlk kağıt fabrikası açıldı.
– Kumaş fabrikası ve Çini imalathanesi kuruldu.
– Doğu klasikleri tercüme edildi.
– İlk kez çiçek aşısı kullanıldı.
– İstanbul’da birçok saray, köşk ve eğlence yerleri yapıldı.
– İstanbul’da birçok kütüphane açıldı.
– Lale Devri’nde Avrupa’da kullanılan Barok ve Gotik tarzında bir çok mimarı eser yapıldı ( III . Ahmet Çeşmesi ).

* Lale Devri’nde canlı varlıkların resimleri yapılmaya başlanmıştır.
* Bu dönemde Paris, Moskova ve Lehistan’a ilk geçici elçilikler gönderilmiştir.
* Lale Devri’nde matbaa tarafından dini kitapların basımı yasakalanmıştır. Bu eserler eskisi gibi hattatlar tarafından yazılacaktır.Buna rağmen Patrona Halil Ayaklanması’nda hattatların da etkisi görülmüştür.

Lale devrinde yapılan yenilikler bazı tutucu çevrelerin hoşuna gitmemesi üzerine Patrona Halil Ayaklanması patlak verdi.Bu ayaklanma sonucunda Damat İbrahim Paşa öldürülmüş, III. Ahmet’te tahtı I . Mahmut’a bırakmak zorunda kalmıştır.

2. I.MAHMUT ISLAHATLARI ( 1730 – 1754 )
– İlk Kara Mühendishanesi açıldı (mühendishane-i Berr-i Hümayun).
– Aslen Fransız olan Humbaracı Ahmet Paşa modern topçu birliklerini oluşturdu.
– Halk kütüphaneleri kuruldu.
I.Mahmut’un askeri alandaki ıslahatları 1736-1739 Osmanlı Rus ve Avusturya savaşlarında etkili olmuştur.
Not: XVIII . yy.’da III. Osman (1754-1757) haricindeki bütün hükümdarlar ıslahat yapmıştır.

3. III. MUSTAFA ISLAHATLARI (1754 – 1774)
Fransa’dan Baran dö tot ve Sadrazam Koco Ragıp Paşa birçok ıslahatlar yapmıştır. Bu dönemde;
– İlk Deniz Mühendishanesi (Mühendishane-i Bahr-i Hümayun) açıldı.
– Sürat topçuları oluşturuldu.
– Bozuk olan maliye düzeltilmeye çalışıldı.

4. I. ABDÜLHAMİT ISLAHATLARI (1774-1789)
– Sürat topçuları geliştirildi.
– Ulufe alım satımı yasaklandı.
– İlk kez yeniçeri sayımı yapıldı.
– Humbaracı ve lağımcı ocakları düzenli hale getirildi.

5. III. SELİM ISLAHATLARI (1798-1807)
– III. Selim güvendiği adamlarını Avrupa’ya göndererek batıdaki gelişmeler hakkında raporlar hazırlattı.
– Londra, Paris, Viyana ve Berlin’de daimi elçilikler ve konsolosluklar açıldı..
– Avrupa tarzındaki Nizam-ı Cedid ordusu oluşturuldu. Ayrıca bu birliğin giderlerini sağlamak amacıyla İrad-ı Cedid adında hazine oluşturuldu.
– Kara ve Deniz Mühendishaneleri geliştirildi.
– Fransa Ve İsveç’ten Nizam-ı Cedit askerlerini eğitmek amacıyla subaylar getirtildi.
– Fransızca ana ders olarak okutulmaya başlandı. (İlk yabancı dil eğitimi)
– Askeri birlikler düzenlendi. Yeteneksiz olanlar ordudan atıldı.
* III. Selim yerli üretimin yabancı üreticilerle rekabet edemediğini görünce, yerli malların kullanılmasını tavsiye etmiştir.
III. Selim ıslahatları yeniçeriler, din adamları ve ayanlar tarafından hoş karşılanmıyordu. Osmanlı ordusunun Rusya’yla mücadelesi nedeniyle İstanbul’da olmamasını fırsat bilen yenilik karşıtı kişiler Kabakçı Mustafa başkanlığında ayaklandılar.
İsyancılar Nizam-ı Cedit’in kaldırılmasını istediler. Kan dökülmesini istemeyen III. Selim bunu kabul etti. Ardından
III. Selim tahttan indirilerek yerine IV. Mustafa geçti.
Nizam-ı Cedit tarafları olan Ruscuk Ayanı Alemdar Mustafa Paşa İstanbul’a gelerek isyanı bastırdı. Ancak III. Selim’in öldürüldüğünden yerine II. Mahmut tahta çıkarıldı (1807)

Örnek Soru
Osmanlı İmparatorluğu İstanbul ve Karlofça Antlaşmalarıyla kaybettiği toprakları geri almak için XVIII.yy’ın ilk yarısında bir çok devletle savaşmıştır.
Aşağıdakilerden hangisi bu devletlerden birisi değildir?
A) Rusya B) İngiltere
C) Venedik D) Avusturya
E) İran

Çözüm:
Osmanlı Devleti XVII.yy’da birçok yer kaybetmiştir. O zamana kadar toprak kaybetmemiş olan Osmanlı Devletine bu çok ağır gelmişti. Bundan dolayı Osmanlı Devleti XVIII. yy’da İstanbul ve Karlofça Antlaşmaları’yla kaybettiği toprakları geri alabilmek için İngiltere haricinde bir çok devletle mücadele etmiştir.

Buna göre cevap ” B ” seçeneğidir.

 

Örnek Soru:
Fransa, İngiltere’nin Ortadoğu ve Uzakdoğudaki çıkarlarına engel olmak amacıyla, 1798’de nereyi işgal etmiştir?
A) Fas B) Cezayir
C) Tunus D) Malta
E) Mısır

Çözüm: Fransa, Napolyon başkanlığında, İngiltere’nin sömürge yolları üzerinde bulunan ve Osmanlı Devletine ait olan Mısır’ı işgal etti. Fakat Fransızlar El-Ariş Antlaşması’yla(1801) Mısır’ı boşaltmak zorunda kalmışlardır.
Buna göre cevap “E” seçeneğidir.

Bir yanıt yazın

E-posta adresiniz yayınlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Bu site, istenmeyenleri azaltmak için Akismet kullanıyor. Yorum verilerinizin nasıl işlendiği hakkında daha fazla bilgi edinin.